Keçken aftada Rusiyeniñ kütleviy haber vastalarında Rusiye prezidenti Vladimir Putinniñ, Rusiyeniñ tış siyaseti ve dünyadaki yerine noqtai-nazarını köstergen «Miroporâdok-2018» («Dünya nizamı-2018») adlı nevbetteki film yayınlandı. Putinniñ bu filmdeki sözleriniñ bir qısmı qırımtatarlarğa alâqalı edi. Şu cümleden o, «qırımtatarlarnıñ ekseriyeti – faiz nisbetine köre bütün yarımadanıñ rey berüvi ile aynı derecede, Rusiyege qoşuluv içün rey berdiler», dedi. Ondan ğayrı Putin, yalıñız onıñ vaqtında qırımtatar tili yarımadada devlet tili olaraq tanıldı ve ondan ğayrı onda «qırımtatar halqınıñ ğayrıdan tiklenilmesi boyunca keniş miqyaslı planlar» ve şu cümleden pek çoq içtimaiy-iqtisadiy planlar bar emiş, dep iddia etti.
Putin: «Biz bütün bularnı bizim türkiyeli ortaqlarımızğa ikâye etkende, böyle niyetler Türkiye taraftan añlayış ve qol tutuv ile qarşılana», – dep qayd etti.
Biz, qırımtatar faaliyetçisi Zair Smedlâyevge, Rusiye prezidentiniñ sözlerini iza etip, Qırımdaki vaziyet ile qıyas etmege rica ettik.
Qırımtatarlarnıñ Qırım ilhaqına munasebeti
«Evelâ, mende, avtomatlarnıñ namluları altında yapılğan bu şouğa referendum demege, tilim aylanmay. Ve qırımtatarlarnıñ ekseriyeti de bu fikirde. Dört yıl evel Meclis yurtdaşlarını, bu ayın-oyunda iştirak etmemege davet etti. Söz kelimi, o vaqıttaki kibi keniş qol tutuv Meclisniñ qararlarında er vaqıt olmadı. Lâkin yarımadada «yeşil adamçıqlar» peyda olğan soñ, ve ondan ğayrı Reşat Ametov alıp qaçılğan ve öldürilgen soñ halqnıñ meyili artıq belli edi. Qırımtatar Reşat Ametov 2014 senesi mart 3-te bir kişilik piketten soñ alıp qaçıldı. Mart 15-te ise onıñ vahşiyca haraplanğan, üstünde eziyetlev izleri olğan bedeni tapıldı», – hatırlata Zair.
Faaliyetçiniñ aytqanına köre, ilhaqqa qol tutqan qırımtatarlarnıñ sayısı bir faizden ziyade degil edi.
Qırımtatarlar, ealiniñ sayısını Qırım Hanlığındaki beş milliondan şimdiki üç yüz biñgece eksiltken Rusiye ukümetiniñ «eyi» munasebetini yahşı hatırlaylar
Zair Smedlâyev: «Halqımıznıñ genetik hatırası pek güzel, ve adamlar, ealiniñ sayısını Qırım Hanlığındaki beş milliondan şimdiki üç yüz biñgece eksiltken Rusiye ukümetiniñ «eyi» munasebetini yahşı hatırlaylar. Bu, em imperatoriçe II Yekaterinanıñ «Qırımtatarsız Qırım» şiarını, em de sovetler vaqtındaki sürgünlikni qaplap ala. Yani atta Mecliske muhalif olğanlar ve siyasetten uzaq olğan adamlar ekseriyetle qırımtatar liderleriniñ davetine seslendiler», – dep qayd etti.
Qırımtatarlarnıñ vekili, «referendum»da iştirak etüv seviyesi yalıñız qırımtatar ealisi içün degil de, Qırımnıñ bütün qalğan sakinleri içün de bayğı abartıla edi, dep saya.
«Onda türlü «karusel»ler qullanıla edi. Sözde kazaklarnıñ bir gruppası maşina ile bir saylav bölükten digerine keze edi. Saylayıcılarnıñ 90%-ni qırımtatarlar teşkil etken «test» bölüklerinden birinde közetici olğan adamlar maña, «referendum»ğa yalıñız eki qırımtatar keldi, dediler. Buña rağmen, bu bölük boyunca neticeler oqulğanda kelgen saylayıcılarnıñ sayısı 70% seviyesinde kösterildi», – dep ikâye ete Smedlâyev.
Qırımtatar tili
Qırımda devlet tilleri aqqında qanun ale daa qabul etilmedi, ve rus tilinden ğayrı bütün diger tillerniñ degradatsiya ve diskriminatsiya ceryanını körmek mumkün
Smedlâyev: «Qırım Cumhuriyeti Anayasasınıñ 10-ncı maddesinde, rus, ukrain ve qırımtatar tilleri, cumhuriyetniñ devlet tilleri ola, dep qayd etilgen. Bu bir köstergiçtir, çünki resmiy vesiqalarda bunıñ kibi sıralamalar elifbe tertibi boyunca yapılmaq kerekler. Mında ise qırımtatar tili soñki yerge qoyulğan, ve bu, aslında, kerçek vaziyetni aks ete. Kerçekten yapılğan yekâne şey – resmiy devlet binalarında, o da episinde degil, levhalardaki yazılarnı üç tilde yazmaq ıntıluvıdır. Misal içün, mahkemelerniñ binalarında levhalar yalıñız rus tilinde yazılğan», – dep qayd ete.
Onıñ aytqanına köre, Qırımnıñ Rusiye tarafından ilhaqından evelki devirnen qıyaslağanda, mekteplerde qırımtatar tiliniñ oqutıluvı bayağı qısqartıldı ve fakultativ esasına keçirildi.
Smedlâyev: «Rusiyeniñ diger bölgelerinde de aynı tendentsiyanı köremek mumkün. Misal içün, evelden Tatarstanda tatar tili ekinci devlet tili olaraq ögrenilgen olsa, şimdi endi o, mecburiy ögrenilecek til degil. Qırımda qırımtatar halqı asılında suverenitet taşıyıcısı olaraq kösterilmedi. Evelden Tatarstanda ve Rusiyeniñ bir sıra diger bölgelerinde etnosları suverenitet taşıyıcıları olaraq kösterilgen olsalar, şimdi endi aman-aman bütün bu cumhuriyetlerniñ anayasaları deñiştirildi ve bu normalar alıp taşlandı. Parallel olaraq er yerde milliy tilniñ ögretilmesi qısqartıla ve o, fakultativ seviyege keçirile. Qırımda ise devlet tilleri aqqında qanun ale daa qabul etilmedi, ve rus tilinden ğayrı bütün diger tillerniñ degradatsiya ve diskriminatsiya ceryanını körmek mumkün», – dey.
Putinniñ içtimaiy-iqtisadiy leyhaları
Qırımda bütün qırımtatar halqınıñ maneviy ve maddiy mirası mahv etile
«Qırımda yapılğan işler episi qırımtatarlarsız yapıla, ve olarnı bu leyhalarnıñ amelge keçirilmesinden aselet çetleştireler. Bir cami qurulsa, daa üç tanesi yıqtırılacaqlar cedveline kirsetile. Bunıñnen bir arada, evelden UNESCOnıñ abideleri cedveline kirsetilmek içün namzet kösterilgen Bağçasaraydaki Han sarayınıñ «restavratsiya»sı misalinde olğanı kibi, bütün qırımtatar halqınıñ maneviy ve maddiy mirası mahv etile. Asılında o, öyle bir vaziyetke ketirile ki, bundan soñ iç bir halqara teşkilât onı, tarihiy qıymetke malik obyekt olaraq qabul etmesin. Aynı zamanda halqara ekspertlerni restavratsiya ketişatını körmege yibermeyler», – hatırlata Zair Smedlâyev.
Türkiyeniñ munasebeti
«Menim fikrimce, Türkiye prezidenti Recep Erdoğan o qadar safdil degildir ki, ve onda Putinden başqa da menbalar yete. Onda, malümatlarnı qıyas etip, aqiqatta ne olğanını taqip etmek içün bütün imkânlar bar. Ondan ğayrı, Erdoğan qırımtatar halqınıñ lideri Mustafa Cemilev, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarov ve onıñ, Türkiyeniñ yardımı ile Rusiye bastırıqlarından azat etilgen muavinleri Ahtem Çiygoz ve İlmi Umerov ile sıq-sıq bivasta surette laf ete. Bu sebepten men bunı, Putinniñ nevbetteki blefi, dep tüşünem», – zan ete Zair Smedlâyev.
