Keçenlerde Qırımnıñ şimal tarafında keçken toyğa bardıq. Arsen ve Sabina bizni eyiliklerine davet ettiler. Qırımtatarlarnıñ toyu adiy bir merasim degil, bazı vaqıtları tanışuv merkezi ola (qısmetiñ çıqa bile), ve dost ve soy-soplarnıñ körüşüv yeri. Adamlar Qırımnıñ farqlı yerlerinde yaşağanları içün sıq-sıq körüşemeyler, bu sebepten de bütün soylar ve dostlar toyğa kele.
Birden aytayım, bundan evel de qırımtatar toylarına barıp, qartlarnen Qırımdaki toylar aqqında laf etken edim. Amma Sabina ve Arsenniñ toyu ve Qırımda üküm sürgen vaziyet bu barışıqsever ve açıq bir halqnıñ vatanında keçirilgen toy merasimleri aqqında tarif etmek niyetimniñ sebebi oldılar.
Tuvğan vatanına sürgünlik yerlerinden qaytıp köyde yaşağan qırımtatarlar bu merasimni keçken asırda ve al-azırda nasıl qayd ete ediler ve qayd eteler?
Merasimlerde nasıl deñişmeler oldı ve soñki bir buçuq yıldan ziyade yarımadada üküm sürgen vaziyet toylarnıñ keçirilmesine nasıl tesir etti?
Bir qaç yıl evelsi 60-ıcı seneleri Qırımğa qaytıp kelgen Reşat ağa bunıñ kibi merasimler 70-inci yılları mında nasıl keçirilgenini añlatqan edi. «O vaqıt bizim içün (sürgünlik yerlerinden Qırımğa qaytıp olğanlar – müel.) ayrı bir qaide bar edi. Evlenecek kişiñ mıtlaqa sürgünlik yerlerinden (Özbekistan, Tacikistan ve il.) olmaq kerek edi. Böylece, vatanğa avdet olğan qırımtatarlarnıñ sayısı toy-toydan eñ azından bir kişige artqan edi», – dep aytqan edi o.
Toy künü belgilengen soñ azırlıq başlana edi, bu haber bütün yarımadağa tarqalğan edi. Eñ azından, 200-350 kişige sofralar ve çadır azırlanğan edi. Sovetler Birligi zamanında adiy insanlar zengin degil ediler, amma toy yapmaq bir şeref meselesi edi.
«Qaç adam kelecegini kimse aytıp olamay edi, amma bayağı kişi olacağını bile ediler. Belgilengen saatte o qadar qırımtatarını iç bir vaqıt körmegen qomşular (tamır halqlarnıñ sürgünliginden soñ yerleştirilgenler) şaşıp qalğan ediler, Qırımnıñ er bir köşesinden bir-birini tanımağan insanlar kele edi: maşinası olğanlar maşinanen, ya da yük maşinalarınen – bugünki marşrutkalarımız kibi! (Küle – müel.) Çoqusı em kelin ve kiyevni, em de musafirlerni ilk sefer körgen edi. O vaqıt Qırımda o qadar az olıp tilini, hususiyetlerini ve ananelerini saqlap qalmaq yekâne imkân bu edi. Ve, elbet de, halqımız içün o qıyın künlerde körüşmek ve haberlernen paylaşmaq usulı edi», – dep hatıralarınen paylaşa Reşat ağa.
Yerli slavân ealisi qırımtatarlarnıñ ananeleri ve merasimlerini añlay, qabul ete ve eñ azından raat qarşılay edi aytmaq mümkün degil. O vaqıt qırımtatarlarnıñ şaqaları bile farqlı şekilde qabul etilgen edi. Misal olaraq, rahmetli Smail ağa oğlunıñ toyuna çadır qurmaq içün yer azırlağan edi, köy şurasınıñ reisi yanına kelip, «Emce, ne içün yer azırlaysıñ?», – dep sorağan soñ, qart adam da şaqalaşıp cevap berdi: «Vertolöt alacam, meydannı azırlayım!». Cevabını tam olaraq añlap, yuqarı organlarğa yetkizgen ediler. Bütün rayon qıyır-çıyır oldı.
Sabina ve Arsen toylarına büyük eyecan ile azırlanğan ediler. 70-inci seneleri Qırımda qırımtatar qızlarınıñ toy anteri SSCB on biñlernen qızlarınıñ qıyafetlerinden farq etmegen olsa, ve kelinler sürgünlik yılları saqlap qalğan quşaqnı kiygen olsalar da, al-azırda bir çoq qız ananelerini kütip, milliy qıyafetni kiymege ya da anterni bu üslüpte tiktirmege tırışa. Sabina nağışlanğan qırmızı anter ve fesni kiymege istegen edi. Ucuz olmasa da, istegiñ olsa, çaresini taparsıñ. Arsen de milliy unsurlarnı qullanıp, kelinge qalpaq kiyip ve beline qırmızı quşaq baylap keldi.
«Keder ve quvanç, zenginlik ve fuqarelik, hastalıq ve sağlıq olğanda beraber olmaq, ölüm kelgenine qadar...» – 40 yıl evelsi bu cümlelerni ZAGSta oquy ediler. Şimdi de oquylar. Qırımtatarlarnıñ bu evlenüv merasimi anane oldı, amma esas degildir.
Qırımtatarlar içün eñ müimi «imam nikâhıdır». Ateizm ve din ile küreş yıllarında bile qırımtatarlar qıznı nikâhsız bermegen ediler. Molla kelinniñ evinde nikâh qıyğan edi. Şimdi nikâh camilerde qıyıla. Amma köylerde nikâhlar adet üzre evde ola.
Sabina ve Arsenniñ nikâhları da eki taraftan olğan eki erkek şaatı yanında kelinniñ evinde qıyıldı. Molla Sabinadan artıq aqayı olğan Arsenniñ elini almağa rica etti, böyle bir adet bar.
Qırımtatarlarda «mehir» bar – er kişi apayına ediye etmek kerek. Nikâhta molla Sabinadan ömür arqadaşından ediye olaraq ne almaq istegenini soradı. Sabina utana-utana zaten bahtlı olğanını aytıp, yüzük yeter dedi. Arsen ise belgilengen müddet içinde vadeni yerine ketirmege söz berdi. Aks alda gunâ qazanacaq, ve o bir dünyada cevap berecek.
«Sürgünlikte cenkten soñ ve Qırımğa qaytqan ilk yılları «mehir» aqqında laf bile olmağan edi, – dep ayta Reşat ağa, ananelerini añlatıp. – «Qına gecesi» ve «Tıraş aqşamı» olğanını da hatırlamayım – vaqıt başqa edi. Al-azırda gençler medeniyetimiz ve merasimlerimizni canlandırmaq kerekler».
Toy eskisi kibi eki qısımdan ibaret: kelin tarafı ve kiyev tarafı. Ananege köre, ana-babalar tek öz tarafında olalar.
Kelin tarafı keçken soñ ertesi künü Arsen kelinni kiyev tarafına almağa keldi. Mında qıznı keder ile ozğaralar. Adet üzre kelin evden çıqqanda babası beline quşaq baylay. Sabinanıñ babası erte keçindi, bu vazifeni ağası yaptı. Bu yerde, ğaliba, kelinlerniñ soy-sopları ve birinciden babaları er vaqıt ağlağan ediler, ağlaylar ve ağlaycaqlar.
Kiyev tarafında Arsenniñ babası Sabinanın elinden quşağını çıqarıp, öz qızını kibi qarşıladı.
Kiyev tarafına Sabinanı Quran ile oğlançıq ozğardı. Qorantasınıñ eñ küçük vekili Bekir. Kiyevniñ anası Qurannı almaq kerek edi. Bu yerde bazarlıq yapmaq mümkün degil, Bekir eyecanlana edi. Qolunda tatası yaşaycaq evniñ eñ müim aile muqaddesatı olacaq muqaddes kitap bar edi.
70-inci yılları Qırımda toynı yalıñız çadırda yapmaq mümkün edi, adam çoq kele edi. Şimdi daa çoq imkân bar. Toy saipleri içün mobil çadırlar, qavehane, restoran ve toy salonları bar, er şey maddiy imkânlarıñızğa bağlı. Köyde o qadar imkân yoq. Kelinniñ qorantası rayon merkezine yaqın bir köyde yaşay, Sabina ve Arsenniñ kelin tarafı mındaki qavehanede keçti. Bu sefer milliy yemekler yoq edi, çünki restoran menüsinde qırımtatar aşları yoq.
Musafirlerni adet üzre muzıka ile qarşılap, «Yol avası» ile ozğarğan ediler. Davet etilgenler birinciden gençlerniñ ana-babalarını eyiliklerinen tebriley ediler.
Qırımtatarlar ananelerine mesüliyetli yanaşsa da, toy merasimi zemaneviy tesirlerge oğradı.
Kelin-kiyev tortnı kesip, birinci tilimni ana-babasına sayğı köstermek içün bereler. Bizim gençlerimiz milliy bezeklernen tatlı sımarladılar.
Sabina toynı milliy timsallerni qullanıp yaraştırmağa ve olarnıñ renklerini qullanmağa tırıştı.
Qırımtatar toylarında çoq oynaylar. Eskiden alıp barıcılar ve yarışlar çoq olmasa, şimdi er şey bar. Amma deñişmegen şeyler de bar. Misal olaraq, kelin ve kiyev «Ağır ava ve Haytarmanı» oynaylar. Sabina mında da mesüliyetli yanaştı. Toynın soñunda er kes el-elge tutuşıp, «Horan» tepti.
Toy oyunlarında diger halqlarnıñ nağmeleri ve avaları da ola. Böyle etip, qırımtatarlar Haytarma oynay ve Verka Serdüçkanıñ «Gulânoçka» yırını sımarlap, er şey yahşı olacağına inana ve ümüt eteler. Çünki olar öz evinde, vatanında yaşaylar ve iç bir küç olarnı mından quvamaz. Ananelerni saqlap qalmaq ve qoranta qurmaq – milletniñ yaşatmaq demektir.
Qayd etmeli ki, Qırım işğalinden soñ «yañı akimiyet» kelgeninen halqnıñ keyfleri de deñişti. Yanında oturğan qomşunıñ tebessüminde, gençlerni ümüt ve qasevet ile seyir etken qartlarnıñ baqışlarında, «balam bu vaziyette ne yapacaq, daa doğmağan torunlarım ne olacaq?» dep sorağan analarnıñ közlerinde körüngen bir kerginlik avada sezile.
Amma zor taqdir körgen ve tez-tez birleşmege bilgen qırımtatarlar bu dünyada bir şey nafile olmağanını añlaylar. Añlaylar ki, milliy ananeler boyunca keçirilgen er bir toy eñ azından musafirlerge tesir eter, işançlarını qaviyleştirir ve keder ve quvançta halqnı birleştirir.
