Riza Fazıl – qırımtatar edebiyatınıñ aqsaqalıdır. 86 yaşında olsa da, Qırım ve onıñ tışında olğan er şeyden haberi bar. Amma onıñ esas qaseveti tuvğan tili ve edebiyatı ile bağlı. Qırım.Aqiqat yazıcı ile bu aqqında laf etti.
– Sürgünlikte, soñra Ukraina akimiyeti vaqtında, şimdi Rusiye akimiyeti zamanında çalışasıñız. Bu devirlerde edebiyatnıñ vaziyeti, cemaat yaşayışında tuvğan til vaziyetini qıyaslay bilesiñizmi? Bugünde-bugün qırımtatar yazıcıları oquyıcılarınıñ sayısı artacağına ümüt ete bilelermi?
– Yoq, yaqın vaqıtta buña ümüt etip olamaymız. Til facialı alda! Vatanğa qaytqanımızdan berli gazeta ve mecmualarımıznıñ abunecileri, oquyıcılarımıznıñ sayısı pek eksildi. Gençler ana tilini bilmey, 40-50 yaşlarında ana-babaları da bilmey. Oquyıcılarnıñ sayısı sıñırlıdır, artacağına da ümüt etemeymiz. Kitaplar olmaq kerek. 2009-2010 senesine qadar nasıl olsa da kitaplarnı bastıra edik, yılda bir qaç kitap çıqa edi. Olarnı kütüphane ve tasil nazirligi arasında bölgen ediler. Yanukoviç zamanında sürgün olunğanlarnıñ kitap bastırılmasına berilgen devlet parası pek eksildi. Ürmetli Cartı (Vasiliy Cartı – 2010-2011 seneleri Qırım Muhtar Cumhuriyeti Nazirler Şurasınıñ reisi – QA) paranı dört qat qısqarttı. Eskiden biñ nushağa qadar derc etken edik, soñra beş yüzge qadar qısqarttılar. Oquyıcılarnıñ sayısı artacaq demege sebep yoq.
– Bir vaqıtları ukrain yazıcıları ukrain tiliniñ keleceginden qasevetlenip, oquyıcılarnıñ sayısını arttırmaq içün milliy-demokratik areketiniñ yolbaşçılığına keçti. 80-inci seneleri Kiyevde yazıcılarnıñ teşebbüsi ile Milliy Areket (Narodniy Ruh) peyda oldı. O vaqıt Rusiye Federatsiyasınıñ rus yazıcıları deñişmelerge faal qoltuttı. Bu adamlarnıñ cemaat arasında belli bir maneviy itibarı bar edi. Soñki 25 yıl devamında Qırım ve Ukrainada, em de sürgünlik devrindeki adise-vaqialarında qırımtatar yazıcılarınıñ rolü ne edi?
– Yazıcılar böyle bir vaziyette olsa, olarnıñ rolü nasıl ola bile?! Sürgünlikte vaziyetimiz daa yahşı edi. Maddiy meseleler yoq edi. Yılda 15-17 kitabımız çıqa edi, klassika, qırımtatar halq ağız yaratıcılığı derc etile edi. O vaqıt oquyıcılarğa tesir etmek imkânımız bar edi. Cemi 3-5 biñ nusha ola edi, kitaplar tükânlarda satıla edi.
– Qırımtatar halqınıñ yazıcıları ne sebepten onıñ siyasiy liderleri degil? Olar siyasetten uzaq olmağa tırışalarmı ya da bunıñ içün yeterli itibarlarımı yoq?
Biz siyasetten uzaqlaştıq. Biz ayrı qalamız, siyasetçiler – ayrı.
– Ukrainada müim bir rol oynamağan edik. Cemaatımıznıñ siyasiy reberi Qırımtatar Milliy Meclisi oldı. Olar da edebiyat, yazıcılarğa pek emiyet bermey ediler. Böylece köşede qaldıq ve cemaat arasında emiyetimiz büyük degil. Biz siyasetten uzaqlaştıq. Biz ayrı qalamız, siyasetçiler – ayrı.
– Yazıcılar ana tilini populârlaştırmaq, onıñ emiyetini gençler arasında arttırmaq içün ne yapalar?
– «İlham» genç yazıcılar klubı çalışa, yaş yazıcılarnı toplap çalışalar, genç yazıcılar yarışları keçirile, edebiyat-bediy mecmua neşir etile. Mekteplerde talebelernen körüşemiz, tuvğan edebiyatqa sevgi aşlaymız, bir şey yapmağa tırışamız. Esas problemlerden biri – yazıcılarımıznıñ 60% 60 yaşından büyüktir. Yaş icatqa tesir ete, gençlerimiz yetmey.
– Sürgünlikte ana tilini şimdiden daa yahşı bile ediler, doğru añladımmı? Bunı nasıl añlata bilesiñiz?
– Büyükler tilni saqlay edi, balalar – onı evde menimsegen ediler. Ondan soñ endi eki nesil keldi, orta yaşta ana-babalar ana tilini bilmeyler, 25 yaşında insanlarnı aytmayım bile. Qorantalarda balalar ana tilini bilmey... Mektepke baralar, bala 7 yaşında, ana tilinde bir söz bile bilmey. «Qaç yaşındasıñ?» deseñ, añlamay bile. Mekteplerde programma, ocalar meselesi bar. Bir qaç milliy mektebimiz bar, amma asılında milliy degen bir şeyi qalmadı. Ocalarğa saatler berilmey. Edebiyatımız zarar köre, çünki yañılıqlar yoq. Til olmasa – edebiyat olmaz, bunı er kes bile. Sürgünlikte gazetanıñ cemi olaraq 20-25 nushası, mecmuanıñ 7-7,5 biñ nushası çıqqan edi. Edebiyat mecmuasını 1980 senesi çıqarmağa başladıq, men özüm teşebbüsçi edim, anda çalıştım, cemisi yedi buçuq biñ nushağa qadar ola edi. Şimdi mecmuanıñ 1500 nushası zornen çıqa, gazetalarnıñ ise – 2,5 biñi. Adamlar tilni bilmese, olar gazeta ve mecmualarğa abune olmaycaqlar. Bu faciadır. Şimdilik cemaatımız çare tapamay.
– Sürgünlik vaqıtlarını belli bir nostalgiya ile hatırlaysıñız, bu sebepten sanat zenaatınıñ temsilcisiniñ serbest işinde esas manialardan biri aqqında soramağa mecburım. Tsenzura bar edimi?
Qırım, vatan aqqında yazmaq yasaq edi, deñiz aqqında yazmaq da yasaq etilgen edi
– Ebet, bar edim. Qırım, vatan aqqında yazmaq yasaq edi, deñiz aqqında yazmaq da yasaq etilgen edi. Amma biz çare tapıp, oquyıcığa ğayelerimizni yetkizgen edik.
– Ukraina devleti qırımtatarlar içün az yaptı deyler. Besebelli, yapıla bilecek şeylerden pek az yapıldı. Ukraina qırımtatar yazıcılarına qoltutqan edimi?
Qırımnıñ sabıq baş naziri Mogilev bizni, yazıcılarnı, qabul etken edi. «Qırım» mecmuasını üç tilde çıqarmağa qarar alınğan edi. Bir buçuq yıl devamında onı neşir etken edik, Rusiye akimiyetinden evel beş sanını çıqardıq. «Edebiy Qırım» gazetasını da üç tilde derc etken edik. Böyle bir yardım bar edi. Bir sıra yazıcığa «Qırım Muhtar Cumhuriyetinde nam qazanğan sanat erbabı» unvanı berilgen edi. Ukraina yazıcılarınıñ milliy birligi (NSPU), reisi Yavorivskiy (Vladimir Yavorivskiy – NSPU reisi (2001 – 2011) ve Ukrainanıñ I, II, IV-VI çağırılışları halq deputatı – QA) olğan vaqıtta bizge qoltutqan edi. Yavorivskiy Ukraina yazıcılarınıñ milliy birligi toplaşuvında qırımtatar halqına qoltutmaq kerek olğanını qayd etip, olarnıñ edebiyatı zarar körgeninden sebep mustaqil yazıcılar teşkilâtını qurmaq aqqları bar olğanını aytqan edi. 2008 senesi qırımtatar yazıcılarınıñ birligini qurdıq. Aman-aman 30 yazıcını birleştirgen teşkilâtımız bar.
– Diger tillerde yazğan qırımtatarlar teşkilâtıñız erkânına kirelermi? Cınğız Dağcı türkçe, Ervin Ümerov ise rusça yazğan ediler, amma olar da qırımtatar yazıcıları.
– Qırım tışında diger tillerde yazğan ürmetli qırımtatar azaları olaraq qabul etemiz. Romaniya ve Türkiyede yaşağanlarnı qabul etemiz. Şimdi rusça yazğanlarnı da qabul etmege tüşünemiz, qabul etecekmiz.
– Qırımnıñ Rusiye akimiyeti qırımtatar edebiyatına qoltutamı ve nasıl yardım ete? Ukraina akimiyeti ile qıyaslaycaq olsaq, qırımtatar edebiyatınıñ inkişafını kim daa çoq tüşüne?
Bu yılğa 1 million 200 biñ ruble ayırıldı, bu parağa qaç kitap basılacaq bilmeyim. Er bir sürgün olunğan halqqa ayırılğan para budır
– Ukraina akimiyetiniñ yardım örneklerini ayttım. 2010 senesine qadar devlet müelliflerimizniñ kitaplarınıñ bastırılmasına maddiy yardım köstergen edi, ukrain ve dünya klassikasınıñ qırımtatar tiline yapılğan tercimelerini neşir etmege yardım etken edi, 2010 senesine qadar. Devlet gazeta ve mecmua, kitaplarnıñ bastırılmasını maliye etken edi. Yanukoviç akimiyetke kelgen soñ er şey toqtatıldı. 2014 senesi bir şey çıqmadı, kitaplar basılmadı. Bu sene Milletlerara munasebetler komiteti kitaplarnıñ neşir etilmesi boyunca komissiyanı toplay, neşirge azır olğan elyazmalarnı muzakere etecekler. Bu yılğa 1 million 200 biñ ruble ayırıldı, bu parağa qaç kitap basılacaq bilmeyim. Er bir sürgün olunğan halqqa ayırılğan para budır. Mında em qırımtatarlar, em ermeniler, em almanlar. Kimge yetecek – bilmeyim... Bir yañılıq bar – edebiyat mecmuamız, «Yañı dünya» gazetası ve neşriyatnı birleştirgen media merkezi meydanğa ketirildi. Umumiy reberlik olacaq. Elyazmalarnıñ muzakere etilmesi içün bizni toplağan müdir tayinlendi. Bu künleri toplaşacaqmız...
Nasıl olsa da, Ukraina ya da Rusiye olsa, qırımtatar devletçiligi, milliy muhtariyet ğayrıdan tiklenmese, öz akimiyetimiz olmasa, edebiyat, til, tasilniñ iç bir meselesi al etilmeycek.
– Bir yıl evelsi ATR qırımtatar telekanalınıñ jurnalistlerini «keyfiyetsiz» ana tili, bir sıra hata içün tenqit etken ediñiz. Bazı zenaatdaşlarım edebiy qırımtatar tilini ATRde ögrendi. Şimdi ATRde til seviyesini közetesiñizmi? Deñişmeler barmı?
– ATR jurnalistleri arasında qırımtatar bölüginde tasil alğanlar da bar, kanalda ögrengenler de bar. Bu sebepten hataları olğan edi, telâffuz yañlış ola edi. Olarğa yardım etmege tırıştıq, amma reberliginiñ yardımını körmedik. İmkânımız olğanı qadar bağ tutacaqmız.
