Mahsus Qırım.Aqiqat içün, «Fikir» rubrikası
«Haber vakuumını toldurmasañız – siziñ yeriñizge onı sizge qarşı çıqqan biri toldurır». Qırımda qırımtatar territorial cumhuriyeti aqqında bir şey eşitsem, er vaqıt bunı tüşünmege başlayım.
Qırım cumhuriyeti statusınıñ islâat meselesi yañı degil. Bundan ğayrı, yarımadada olğan muhtar cumhuriyetiniñ şimdiki formatı 80-90-ıncı seneleri sürgünlikten qaytqanlar tarafından bu talapnı beklemek içün teklif etilgen edi. Cumhuriyet ğayesiniñ müelliflerinden biri maña böyle añlatqan edi: bu mevzunı «toqtatmaq» müim edi, qırımtatar siyasiy talaplarını ozmaq içün cumhuriyetni milletten tış yapmaq istediler.
Qırım işğalinden soñ bu mevzu tekrar canlandı. Meclis reberleri yarımadanıñ kütleviy haber vastalarında bu mevzunı aydınlatalar. Bundan ğayrı, ekinci Dünya qırımtatar kongressi vaqtında Ukraina Tış işler naziri Pavlo Klimkin de Qırımğa böyle bir status berilmesi aqqında ayttı.
Meclis ukrain akimiyetiniñ esas qusurlarından birini menimseycek kibi bir telüke bar
Bugünde-bugün Ukrainada Qırım mevzusını aydınlatqan yekâne oyuncı Qırımtatar Milliy Meclisidir. Kiyevde yarımada boyunca kün tertibini belgilese de, şaşılacaq bir şey yoq. Faqat Meclis ukrain akimiyetiniñ esas qusurlarından birini menimseycek kibi bir telüke bar. Telükeniñ adı da – bağ qıtlığı.
Resmiy Kiyevniñ olmaycaq bir ananesi bar: o, haber vakuumını toldurmay. Ya da onı pek keç yapa – kütleviy haber vastaları olıp keçkenini özüne köre ifadelegen soñ. Petro Poroşenko prezident vazifesine saylanğanda böyle olğan edi – inauguratsiyadan soñ on kün devamında devlet yolbaşçısı intervyü bermegen edi. Bu sene fevral ayında Minsk añlaşmalarında da aynısı oldı. Yaqında Parijde olıp keçken «norman dörtüniñ» toplaşuvı da aynı vaziyetke oğradı. Kiyev er daim keç qalıp, faal olğanlarnıñ izaatlarını red etmege mecbur.
Bugünki künde qırımtatar milliy-territorial cumhuriyeti ğayesi aynı vaziyette.
Bunıñ kibi bir cumhuriyet bir etnik gruppasınıñ digerlerden üstün çıqacağını ifadelemey
Çünki bunıñ kibi cumhuriyetler farqlı formatlarda bar. Misal olaraq, Finlândiya terkibinde Aland adaları İsveçiya cumhuriyeti bar. Memleketniñ diger yerlerinde eki devlet tili bar – fin ve isveç, bu adalarda ise yalıñız bir resmiy til qullanıla – isveç tili. Cumhuriyetniñ öz vatandaşlığı bar, yalıñız oña saip olğan biri akimiyet organlarına saylana, mal-mülk saibi ve iş adamı ola bile. Yerli parlament şartlı olaraq fin ükümetine boysuna. Aland adalarınıñ sakinleri fin ordusında hızmet etmey. Ola bilecek eñ büyük cumhuriyetlerden biri aqqında laf kete – resmiy Helsinki eki dünya cenki arasında İsveçiyağa keçe bilecek topraqnı öz terkibinde qaldırmaq içün bu adımnı attı.
Aland adaları – cumhuriyet çeşitleriniñ yekânesi degildir. Cenübiy Tirol misali bar – Avstriya ve İtaliya arasındaki dava sebebi olğan topraq. Romanıñ alman tilli ealini assimilâtsiyağa oğratmaq ıntıluvları cenkler arası devrinde devam etip, 70-inci seneleri yekünlendi. Bugünki künde region İtaliya terkibinde almanca laf etken vilâyet statusını taşıy, onıñ sakinleri alman tilinde tasil ala bileler. Region sakinleri parlamentnen beraber prezident ve region nazirleri saylaylar. Bir çoq vazifege ardı-sıra alman ve italyan cemiyetleriniñ vekilleri tayin etilmek kerek.
Asılında milliy-territorial cumhuriyet misalleri pek çoq.
Bunıñ kibi bir cumhuriyet bir etnik gruppasınıñ digerlerden üstün çıqacağını ifadelemey: sıq-sıq er kes razı olacaq bir qarar aqqında laf yürsetileyü
Er bir adamnı belli olmağan bir şey qorquza: er kes yarınnıñ mimarcılığını ve bu mimarcılıqtaki yerini añlamaq istey
Cumhuriyetniñ bir sıra usulı bar. Tasil programmaları, saylav kvotaları, yerli şura qurulış hususiyetleri, yerli idare hususiyetleri – bir sıra şey bar, olar qarışqan soñ neticesi de farqlı ola.
Qırımtatar cumhuriyetiniñ mevzusı ukrain kün tertibinde peyda oldı, onı Meclis kirsetti. Etraftaki insanlarnı adiy bir sual meraqlandıra: «Nasıl olacaq eken?». Sual olsa, amma cevap berilmese, buña qarşı çıqqanlar özüne köre izaat bere bileler.
Mesele bağ ile bağlı. Teşebbüs müellifleri teklif etken kelecek levhası ile bağlı. Er bir adamnı belli olmağan bir şey qorquza: er kes yarınnıñ mimarcılığını ve bu mimarcılıqtaki yerini añlamaq istey.
Cevap bermekten qorqmañız. Sual bermekten de qorqmañız.
Pavel Kazarin, Qırım.Aqiqat közeticisi
«Fikir» rubrikasında bildirilgen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqtaiy-nazarını aydınlatıp, muarririyetniñ baqışları ile aynı olmaması mümkün