Bağçasaray – 1991 senesi iyün ayınıñ soñunda Aqmescitte tarihiy olğan Ekinci Qırımtatar Milliy Qurultayı olıp keçti. 24 yıl evelsi Milliy Qurultaynıñ delegatları bir sıra müim qararnı, şu cümleden Qırımtatar halqınıñ milliy mustaqilligi Beyannamesi, Qırım, Birleşken Milletler Teşkilâtı, SSCB prezidentine Muracaatlar ve diger vesiqalarnı qabul ettiler. Qırımtatar Milliy Meclisi de saylanğan edi. Temsil organınıñ reisi Mustafa Cemilev, onıñ 1-inci muavini ise Refat Çubarov oldı. İyül 6-da Meclisniñ ilk toplaşuvı olıp keçti.
Ekinci Qurultayğa azırlıq, delegatları rastkelgen qıyınlıqlar ve Mustafa Cemilevden ğayrı Meclis reisi vazifesine saylanacaq insan bar edimi suallerine 24 yıl evelsi olğan vaqialarnıñ iştirakçisi, Meclis reisiniñ muavini ve temsil organınıñ daimiy azası İlmi Ümerov Qırım.Aqiqatqa cevap berdi.
– 1991 senesiniñ Qurultayına azırlıq nasıl vaziyette keçe edi?
– Ekinci Qırımtatar Milliy Qurultayı aqqında aytmazdan evel milliy areketniñ tarihını biraz hatırlamaq kerek. 1956 senesine qadar, komendant rejimi olğanda (sürgünlikte qırımtatarlarğa nisbeten, – muar.), milliy areket yoq edi, ayrı adamlar ayrı-ayrı faal ola ediler, Qırımğa barıp bir de bir muracaat yazmağa tırışqan ediler. 56 senesi komendant rejimi lâğu etilgen soñ milliy areketniñ işi teşkil etilmege başladı. Soñra ara-sıra faal ve, aksine, passiv ola ediler. Misal olaraq, 60-ıncı seneleriniñ ortaları pek faal edi, bunıñ neticesinde SSCB Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ buyruğı esasında qırımtatarlarğa sürgün olunğan yerlerinden ğayrı, Sovetler Birliginiñ er angi yerinde yerleşmege izin berildi. Lâkin 1967 senesi çıqqan yañı fermandan soñ bu sıñırlar lâğu etildi. Bir çoq qırımtatarı Qırımğa yol alğan edi, lâkin Raşidov (Özbekistan Kommunistler firqası Merkeziy komitetiniñ birinci kâtibi – muar.), Brejnev (Sovetler Birligi Kommunistler firqasınıñ Merkeziy komitetiniñ baş kâtibi Leonid Brejnev, – muar.) kibi firqa yolbaşçıları añlaştılar, ve tolu avdet öyle de olmadı. Bir qaç qoranta qaytıp yetiştirdi, lâkin olarğa basqı yapıp qayd etmegen ediler.
80-inci seneleri de büyük faaliyet qayd etilgen edi. 1986 senesi yanvar ayında olıp keçken KPSS Merkeziy komitetiniñ plenar toplaşuvında Mihail Gorbaçev (Sovetler Birligi Kommunistler Firqasınıñ Merkeziy komitetiniñ baş kâtibi, – muar.) mevzunı aydınlatmayıp, memlekette çezilmegen milliy meseleler bar olğanını bildirdi. Milliy areket, milliy kimlik kene faal olmağa başladı, bunıñ neticesinde Moskvada, şu cümleden Qızıl meydanda ve paytahtnıñ diger yerlerinde faal areketler başladı. Bir qaç biñ qırımtatarı bu esnasta iştirak etti. Neticede qırımtatar milliy areketi keyfiyetli seviyege köterildi. 1989 senesi Qırımtatar milliy areketiniñ teşkilâtını (OKND) meydanğa ketirdik – uquq alanlarında ğayet meşur. Onıñ reisi Mustafa Cemilev, muavini – Refat Çubarov oldı. Qırımtatar Milliy Qurultayı keçirilmek kerek, delegatlarnıñ saylavları ötkerilmek kerek, dep aytmağa başladıq. Qurultayda Qırımtatar Milliy Meclisini şekillendirmege qarar aldıq, bunı da ileride yaptıq.
Menim o vaqıtlarnen bağlı hatıralarım bir vaqıtları teşkil etkenim «Avdet» gazetası olacaq. Muarririyeti menim Bağçasaraydaki evimde yerleşken edi. Ekinci Qurultaynıñ aman-aman bütün vesiqaları anda azırlanğan edi. O vaqıt aftalarnen, aylarnen menim evimde Vildan Şemi-Zade, Refat Appazov, Julvern Ablâmitov, Refat Çubarov kibi adamlar qala edi – olar kün-künden, afta-aftadan gecelernen oturıp Qurultay vesiqalarını azırlay ediler. Men gazetanıñ basılmasınen oğraşqan edi, onıñ saifelerinde bütün azırlıq aydınlatıla edi. Er şey közümniñ ögünde keçe edi ve belli bir derecede men de iştirak ettim.
– «Avdet» gazetasından ğayrı daa nelernen oğraşa ediñiz? Esas işiñiz bar edimi?
– Men Qırımğa 1988 senesi keldim. İşke qabul etmediler, ve men zenaatımnı coydım, dep aytmaq mümkün: men – ekimim. O vaqıt milliy areketnen oğraşmağa başladım. Onıñnen yaşay edim. Gazetanı satıp para qazana edim.
– Belli ki, akimiyet Qurultay keçirilmesine qarşı edi. Belki de, «Avdet» gazetasınıñ tesisçisi olaraq basqığa oğray ediñiz?
– Sovetler Birliginiñ dağılması yaqınlaşqan edi. Büyük memleketniñ ciddiy basqı yapmaq içün ceza quvetleriniñ ne fizik, ne de maddiy imkânları qaldı. 80-inci seneleri bu sistema taqip etse, makheme etse, apiske alğan olsa, 90-ıncı seneleri bunı yapamay edi. Repressiyağa oğratmaq istekleri olsa da, bir de bir areketler olmağan edi. Biz toplaşuvlarğa raat kele edik, olarnı qırımtatarlar toplu yaşağan yerlerde keçire edik. Misal olaraq, OKND Merkeziy şurasınıñ soñki toplaşuvlarından biri Zalanköy (şimdiki – Holmovka) köyünde (Bağçasaray rayonı, – muar.) soñuna qadar qurulmağan evler arasında keçirgen edik. Bazı toplaşuvlarnı devlet müessiselerinde bile keçirgen edik: Ukrain muzıkalı teatriniñ binasında, bir de bir klublarda.
Amma daa çoq bir-biriniñ evinde keçire edik. Akimiyet bir de bir çetel eyyetleriniñ kelmesini istemese de, buña keder etemedi. SSCB dağılğan soñ bizim de issemiz olğanını is etip, ğurur duya edik.
– 1991 senesi Qurultay nasıl keçirilgen edi? Delegatlar bir fikirde edilermi ya da muhalifet fikirleri bar edi?
– Qurultay qırımtatarlarnıñ farqlı baqışları, fikirleri, şu cümleden siyasiy fikirlerini birleştirdi. Er bir kuçt Qurultayda iştirak etsin istedik. Amma Qırımtatarlarnıñ milliy areketi adlı siyasiy küç istisna oldı – o, başından işke qoşulmağan edi. Qurultay devamında farqlı meselelerden munaqaşalarımız ola edi, soñra reylerniñ çoqluğı ile qarar alınğan edi. Söz sırası, olar müellifleri ya da Qurultay-Meclis liderleri teklif etken şekilde qabul etile edi.
– Mustafa Cemilev Meclis reisi olaraq saylanğanda başqa namzetler bar edimi?
– O vaqıt Mustafa Cemilevden ğayrı başqa namzetler yoq edi, 20 yıldan soñ da alternativa olmadı (Meclis reisi vazifesinden ketkende, – muar.), şimdi de alternativalar yoq. O qadar tecribeli, bilgili ve itibarlı uquq qorçalayıcısı qırımtatar halqında başqa yoq, bazı halqlarnıñ ise iç olmadı.
– Ne sebepten 24 yıl devamında qırımtatarlar Qırımtatar halqınıñ milliy mustaqilligi Beyannamesinde esas maqsat olaraq qayd etilgen milliy mustaqil devletke irişemediler?
– Bu Beyanname bizim içün esas qanundır. Qırım – qırımtatar halqınıñ milliy toprağıdır ve Qırımda taqdirini belgilemek aqqı yalıñız qırımtatarlarğa ait olmalı. Qırımnıñ devletçiligini qırımtatar halqınıñ istekleri belgilemeli. Devletçilik şekilleri ise farqlı ola bile: muhtariyet, mustaqil cumhuriyet ya da birine bağlı olmaq – çeşit türlü variantlar mevcut. Qırım bu müddet devamında Ukraina terkibinde edi, bizim bütün isteklerimiz bir edi: Ukrainada milliy-territorial devlet qurulışı. Faqat Ukrainanıñ büyük probleması bar – Rusiye adlı qomşu memleketiniñ tesiri. O, o qadar küçlü edi ki, bizne ya da Ukrainağa istegenimiz kibi meseleni al etmege bermedi. Bazı vaqıtları Ukrainada çoq dost, tarafdarımız olğanını is ete edik, lâkin Yuqarı Radada bunıñnen bağlı qararnıñ qabul etilmesi içün yeterli degil edi. Bu, söz sırası, şimdi de bar. Qırım işğalinden soñ Ukrainadaki tarafdarlarımız çoqlaşsa da, siyasiy talaplarımıznıñ tolusınen al etilmesi içün kene yeterli degil.
– Bu arada, Ukrainanıñ yañı Anayasasını muzakere etip, prezident Petro Poroşenko qırımtatarlar içün milliy-medeniy muhtariyet aqqında ayttı. Meclis reberligi açuvlandı. Ne sebepten qırımtatarlar içün milliy-territorial muhtariyet aqqında laf yürsetilmey?
– Mence, Ukraina bunı yapa bile, ve o bunı yapar. Poroşenko bunı aytqanda milliy-territorial ve milliy-medeniy muhtariyet arasına farq bar olğanını da añlamağandır. Doğrusını aytqanda, men böyle tüşünem. Yaqın zaman kösterecek, aqlım ya da yoq.
Asılında, menimi fikirimce, bizler Ukraina prezidenti ile yalıñız Mustafa Cemilev ve Refat Çubarov seviyesinde çalışmamaq kerekmiz, Kiyevde bulunıp devlet akimiyeti organlarında çalışqan insanlarımız tek baş nazir ve nazirlernen degil de, çeşit vesiqalarnı azırlağan mesleatçıları, mütehassısları ile laf etmek kerekler.
Qurultay ve Meclis vazifeleriniñ müddeti 2018 senesi bite, lâkin vatanımıznıñ işğalinden vazifelerimizni tolusınen beceralmayıq
– Bugünki vaziyette Qurultaynıñ kelecegi barmı?
– Qurultay ve Meclis vazifeleriniñ müddeti 2018 senesi bite, lâkin vatanımıznıñ işğalinden vazifelerimizni tolusınen beceralmayıq. Şimdiki akimiyetniñ tesiri sezile. Qurultay sessiyalarını keçirmek imkânımız yoq, ve bu sebepten bizler belli olmağan müddetke qadar toqtatacaqmız. Qurultay delegatları kelecek saylavlarğa qadar delegat sayılacaqlar. Olarnı bizler Qırım azat etilgen soñ ilân etecekmiz. Yerli ve regional meclislerniñ vaziyeti de aynı. Saylavlarnıñ belli qaideleri bar, olarnıñ vaqtı keldi.
– Avgust ayında Ankarada Bütündünya qırımtatar kongressi keçirilecek. Bu vaqia ile bağlı ümütleriñiz nasıl?
– Menim fikirimce, o müim ve işaretli olacaq. Belli bir müddetke qadar aktsentler Qırımnıñ tışına çıqarılacaq. Bütündünya qırımtatar kongressi ve onıñ isntitutları esas qurulış ola bile.
– Siz iştirak etmege planlaştırasıñızmı?
– E, men baracaq olam.
Qırımdan Bütündünya kongressine baracaq er bir insan tedbirniñ em mesüliyetini, em de telükesini añlamaq kerek.
– Qaytqan soñ basqıdan qormaysıñızmı?
– Qorqam. Lâkin qorqu qorqaqlıqqa çevirilmemeli, ve halq içün, milliy areket içün, bala ve yaqınlarımız içün yapılacaq işni devam ettirmek kerek.
Al-azırda Qırım delegatlarınıñ cedveli şekillendirile. Mence, er bir insan özü qarar alacaq: kongresste iştirak etmekmi-etmemekmi. Eñ qorqunçlısı şu ki, kimse kefil berip olamay: qaytqan soñ repressiyalar olacaqmı, ve qaytıp olurmızmı. Bizler kefil etip olamayıq. Qırımdan Bütündünya kongressine baracaq er bir insan tedbirniñ em mesüliyetini, em de telükesini añlamaq kerek.
– Ekinci Qurultaydan 24 yıl keçken soñ başqaca yapar edim dep tüşünmeysiñizmi ya da er şey doğru yapılğanından eminsiñiz?
– Mence, o vaqıt er şey doğru yapıldı. Menim iç bir şübem yoq.
