Aqmescit – Akimiyetke yaqın olğan mütehassıslar qırımtatar halqınıñ tarihiy vatanğa avdet ketişatınıñ yekünlengeni aqqında bildireler. Olarnıñ fikrine köre, Qırımda bugün tamır halqnıñ iqtisadiy inkişafı içün bütün zaruriy şarait yaratılğan eken. Qırımtatar memurları ve Mecis azaları ise işbu fikir ile razı degiller. Olar şunı hatırlatalar ki, biñlernen sürgün etilgen insan, olarnıñ bala ve torunları alâ daa yarımada tışında qala. Vatanğa qaytqanlar ise biñ türlü maniağa rastkele.
Milletler ve dinlerara munasebetlerniñ eyileşüvi boyunca Rusiye Federatsiyasınıñ Cemiyet palatası komissiyasınıñ toplaşuvı devamında cumhuriyet başınıñ keñeşçisi Aleksandr Formançuk qırımtatarlarnıñ Qırımğa avdeti aman-aman soñuna yetkeni aqqında bildirdi ve şu mevzuda olğan çeşit mühtekirlikke qulaq asmamaq kerek olğanını qayd etti. Bunıñ ile, onıñ sözlerine köre, qaytıp kelgenlerniñ içtimaiy-iqtisadiy abadanlaştıruv meselelerine diqqat etmek lâzim.
«Qırımtatar halqınıñ tarihiy vatanğa avdeti soñuna yetkeni aqqında eminlik ile ayta bilem», – dedi Formançuk. – Amma qırımtatarlarnıñ abadanlaştıruvı, aqiqaten, qoşma areketlerni talap ete, bilgenimiz kibi, Ukraina bunı yapmay edi, yapsa da, Qırımnıñ tabilik strukturasını meydanğa ketirmek maqsadı ile, añlı sürette, soñunace becermey edi».
Ekspert bugün Qırımda qırımtatarlarnıñ içtimaiy-iqtisadiy inkişafı içün zaruriy şaraitniñ bar olğanı aqqında bildirdi. «Şu cümleden, Anayasa (Qırımnıñ. – muar.), üç devlet tili. Şimdi qanuniy seviyede olğanını toldurmaq ve çoq milletli cemiyetniñ umumiy menfaatı oğrunda areket etmek kerekmiz», – dep yekün çekti siyasetşınas («Krıminform» malümatı).
2001 senesi bütünukrain ealini cedvelge aluv neticelerine köre, Qırımda sürgünlikten qaytqan 250 biñge yaqın qırımtatarı yaşay edi. Bıltır oktâbr ayında Rusiye akimiyetiniñ teşebbüsi ile ealini kene cedvelge aldılar, amma bunıñ neticeleri 2015 senesi mayıs 1 künü aşkâr etilecek. Aynı zamanda memurlardan bazıları ealiniñ qavmiy terkibiniñ deñişmeycegi aqqında aytqan ediler.
«Qaytıp kelgenlerge yardım etmek»
Rusiye Federatsiyası Cemiyet palatasınıñ toplaşuvında iştirak etken Qırım «Devlet şurasınıñ» milletlerara munasebetler boyunca komitetiniñ reisi Edip Gafarov Aleksandr Formançuknıñ fikri ile razı degil. Deputatnıñ fikrine köre, qırımtatarlarnıñ avdet ketişatı soñuna yetmegen ve sürgünlikte qalğan insanlarnıñ sayısı büyüktir. «Olarnen kimse oğraşmay. Mesele böyledir: Qırımğa qaytıp kelgenlerge yardım etmek, digerlerni ise soñra tüşünecekmiz», – dedi Gafarov Qırım.Aqiqat saytına.
Mesele böyledir: Qırımğa qaytıp kelgenlerge yardım etmek, digerlerni ise soñra tüşünecekmiz
Edip Gafarov
Bunıñ ile o, bugünde-bugün Merkeziy Asiyada yaşağan semetdeşleriniñ sayısını aytıp olamadı. «Böyle malümat yoq ve iç bir vaqıt yoq edi. 100 biñ, 150 biñ, 200 biñ aytılğanda – boşboğazlıq, kim ne istey, onı ayta edi. Aqiqaten ise bunen kimse oğraşmay. Anda barıp, ya ealini cedvelge almaq kerek, ya daa bir şey – farqlı çareler bar – ve anda qalğan insanlarnıñ tam sayısını belgilemek. Raqam kerek. Ekinci sual: köçip kelmege istegen insanlarnıñ sayısıdır», – dedi o.
Soñki yıl devamında Qırımğa qaytqan qırımtatarlarnıñ sayısı bellimi, degen sualge cevap berir eken, Gafarov Qırım Milletlerara munasebetler boyunca komitetiniñ malümatına esaslandı: «Yılda eki biñge yaqın insan qayta».
«Qırımtatarlarğa olduqça az imkân bermek»
Qırımtatar Milliy Meclis reisiniñ muavini Nariman Celâl qırımtatarlarnıñ avdet ketişatınıñ bitkeni aqqında aytqan Aleksandr Formançuknıñ fikri ile razı degil.
Celâl vatanğa qaytmağa arz etkenler Federal migratsion hızmetinde bir sıra problemlerge ratskelgeni aqqında bildirdi. «İnsanlar belgisiz bir vaziyette buluna, Qırımda, Vatanda öz bulunuvını qanunlaştırmaq içün çeşit vastalarnı qullana, bazıları Ukraina zamanında mında bulunuv aqqını resmiyleştirmege yetiştirmedi, digerlerniñ vesiqaları ise bugünki alımızğa kelişmey ve ilâhre», – dep añlattı Qırımtatar Milliy Meclis reisiniñ muavini Qırım.Aqiqatqa.
Onıñ fikrine köre, vatandaşları Qırımğa alâ daa qaytmaqta. «Tabiiy ki, evel olğanı kibi, on biñlerce degil, amma sürgün etilgen insanlar ya sürgün olunğan ana-babalarnıñ balaları alâ daa qayta. Olar, qanunğa, halqara-uquqiy qaidelerine köre, vatanğa qaytmalı. Olarğa mütenasip şaraitlerni teşkil etmek kerekler, buña ise devletniñ areketi zarurdır, çünki bu insanlarğa nisbeten sürgünlik degen cinayet yapıldı», – qayd etti Celâl.
Bundan da ğayrı, o, Qırımda qırımtatarlarnıñ içtimaiy-iqtisadiy inkişafı içün şarait bar olğanı aqqında fikirge de qarşı çıqa. «Muayyen bir isaiyattır: Anayasa maddesi bar da (qırımtatar tiliniñ devlet tili olaraq statusı aqqında. – muar.). Olsun, Anayasanıñ işbu maddesini işletken qanunlar qayda? Rusiye Federatsiyasınıñ diger cumhuriyetlerinde olğan qanun aqqında mında bir söz bile aytmaylar: devlet aqqında, devlet ve diger tillerniñ, ya da nasıldır bir cumhuriyet tiliniñ qullanuvı aqqında qanun, – dey Celâl. – Mezkür cumhuriyette devlet tili olaraq belgilengen tillerni qullanuv qaidelerini aydınlatqan qanun bar. Rus tiline nisbeten federal qanunı bar. Qırımtatar ve ukrain tillerine nisbeten, maalesef, iç bir qanuniy senet, Anayasanıñ bir maddesinden ğayrı, yoqtır».
Meclis reisiniñ muavini aytqanı kibi, aynı vaziyet tasil ve yaşayışnıñ diger ceetlerinde de yüz bere. «Birinciden, qanuniy senetlerniñ zaruriy miqdarı olmalı. Ekinciden, mezkür qarar ve qanunlarnı amelge keçirecek devlet hadimleriniñ areket tarzı, bu insanlarnıñ ruhiyatını deñiştirmege kerek. Qırımtatarlarğa qanuniy senetlerde qayd etilgen aqlarını amelge keçirmek içün olduqça az imkân bermege çalışqan memurlarnıñ sayısı ğayet büyüktir.
«Avdet ketişatı devam etecek»
Aleksandr Formançuknıñ fikri ile Qırımtatar Milliy Meclisiniñ tış alâqa idaresiniñ reberi Ali Hamzin de razı degil. Onıñ fikrine köre, Qırım Cemiyet palatasınıñ azası «şahsiy ve aqiqatnı aks etmegen tüşüncesini» bildirdi.
«Avdet ketişatı, bir de bir şahıslarnıñ bildirüvlerine baqmadan, devam etecek», – dedi Hamzin Qırım.Aqiqat saytına.
O şunı da qayd etti ki, Qırım tışında – Özbekistan, Qazahistan, Tacikistan ve Merkeziy Asiyanıñ diger cumhuriyetlerinde 100 biñge yaqın qırımtatarı yaşay ve olarnıñ «Qırımğa qaytmaq aqlarını kimse red etip olamaz».
Qırımtatar Milliy Meclisiniñ tış alâqa idaresiniñ reberi aytqanı kibi, bugünde-bugün vatanğa qaytmağa areket etkenler migratsion qanuniyetiniñ manialarına rastkele. Federal migratsion hızmetiniñ hadimleri olarnı sürgün etilgenlerniñ sırasına kirsetmeyip, çetel vatandaşları olaraq saya ve 90 künden soñ Qırımdan çıqmağa talap ete.
Onıñ fikrine köre, bu er şey bıltır Rusiye devletiniñ başı tarafından imzalanılğan qırımtatar halqınıñ aqlavı boyunca fermanda işbu insanlarnıñ bala ve torunlarınıñ Qırımğa qaytuvı ile bağlı aqları açıq-aydın şekilde qayd etilmegeni ile bağlı. «İşbu vesiqanıñ esas noqtası – maniasız avdet aqqı olmalı edi», – dep qayd etti Meclis azası.
Mezkür qıyınlıqlarnı yoq etmek içün, Hamzinniñ fikrine binayen, qırımtatarlarğa nisbeten Rusiye Federatsiyasınıñ «Repressiyalarğa oğrağan halqlarnıñ aqlavı aqqında» qanunı qullanmalı. Meclis vekiliniñ sözlerine köre, bu vesiqağa binayen, sürgün etilgenlerniñ bala ve torunları Qırımğa iç bir manisasız qayta bile.
Metinde Qırım yarımadasında resmiy şekilde qullanılğan ıstılalar mevcut
