Yigirmi beş yıl evelsi, 1989 senesi dekabr 14 künü, ХХ asırnıñ belli alimi – Andrey Dmitriyeviç Saharov vefat etti.
Andrey Saharov 1921 senesi Mоskvada fizika ocası ailesinde dünyağa keldi. Moskva devlet universitetiniñ fizik fakultetini bitirip, Ulyanovsktaki arbiy zavodına yollanıldı. 1947 senesi namzetlik dissertatsiyasını qorçaladı ve fizik-nazariyeci olaraq çalışmağa başladı, bir yıldan Termoozek bombanıñ çıqarılması ile oğraşqan İgor Tammanıñ taqımında Atom leyhası üzerinde işke celp etildi. Buña Saharov ömrüniñ 20 yılını bağışladı ve sovet termoozek bombanıñ çıqarılması boyunca işlerniñ icadiy yolbaşçısı oldı.
1950-1960 ss. O – Sotsialistik emekniñ üç defa Qaramanı, Lenin ve Devlet mukâfat namzeti ola.
Saharovnı «sovet gidrogen bombanıñ babası» olaraq adlaylar, amma onıñ özü aytqanı kibi, «bu tasvirlev umumiy müelliflikniñ vaziyetini yañlış sürette aks ete». Faqat bugün biz akademikniñ kerçketen de muvafaqiyetli alim-fizik tercimeialı ile bağlı olğan cemiyet faaliyeti aqqında söz yürsetecekmiz.
Alim insandan XX asırnıñ eñ belli gumanistine qadar ruhiy yolu qolay degil edi…
Saharov firqağa kirmek tekliflerden bir qaç kere vazgeçe edi – o vaqıt mudafaa işlerinde emiyetli vazifelerden birini eda etken insan içün ğayet siyrek rastkelgen bir al. Daa 1957 yılı onı özek silânıñ denevinden peyda olğan insan qurbanları meselesi raatsızlatmağa başladı. Bunı «strategik muvazene» ile añlatmağa mümkünmi – bu kibi sualni o, siyasetçi ve arbiylerden cevap körmeyip, öz-özüne bere edi.
1963 senesi o, yasaq etilgen özek sınavlar boyunca Moskva añlaşmasına tesir etip oldı. Bundan soñ o, cemiyet meseleleri ile meraqlanmağa başlay.
Akademikniñ ayatında müim vaqialardan biri – 1968 senesi yazılğan «İnkişaf, barışıq yaşayış ve intellektual serbestlik aqqında tüşünceler» adlı işi oldı. Mında onı alim ve vatandaş olaraq qasevetlegen tüşünceler toplanılğan edi – SSSRde ğayeviy dogmatizmden azat olunmaq, stalin zamanınıñ cinayetçiliklerni tanımaq kerekligi aqqında fikirler. Maqalede o vaqıtları içün isyanci olaraq sayılğan sotsializm ve kapitalizmnin yaqınlaşuvı aqqında ğaye bildirilgen edi. Saharov, işi KGB ve, belki de, çetelge barıp çıqacağını añlap, «Tüşüncelerni» Samizdatqa bastırmaq içün berdi. Öyle de oldı. Bundan soñ onı gizli işlerden çıqardılar ve Saharov kene de Fizika İnstitutınıñ nazariye bölüginiñ hadimi oldı.
1970 sneleri başında Sahoravda belli bir immunitet bar edi. Böyleliknen oña akademik unvanı ve devlet ögünde yararlıqlar berile edi. Bundan fadylanıp, qanunsız sürette akimet tarafndan taqip etilgen insanlarğa yardım etmege başladı. Bu vaqıtları dissident areketiniñ faal iştirakçileri ile tanış oldı. Pötr Grigorenko ve Aleksandr Soljenitsin ile SSSR uquq qoruyıcı areketiniñ yetekçilerinden odı.
Bu er şey onıñ tercimeialında aksini taptı. Onıñ fikirlerini tenqit etken birinci maqale 1973 senesi fevral ayında peyda oldı. Avgust ayında Saharovnı Prokuraturğa çağırıp, areketleri devlet sırınıñ aşkâr etilmesi olaraq tanılacağı aqqında tenbiyelediler. Soñra gazetelarda onı tenqit etken mektüp basıldı, mektüpni qırq alim imzaladı.
Andrey Dmitriyeviç qırımtatarlarnıñ aqları qorçalavında iştirak ete edi. «Dünya. İnkişaf. İnsan aqları» Nobel lektsiyasında SSSRde insan aqları bozuluvları arasında o, qırımtatarlarğa nisbeten etilgen ayırımnı da qayd etken edi.
Bundan soñ gazetalarda Saharovnı menfiy sürette köstergen «işçilerniñ mektüpleri» basılamğa başladı. Bu kibi areket bir qaç kere tekrarlandı – hususan, 1975 senesi, «Memleket ve dünya aqqında» Saharovnıñ kitabı çetelde basılğanından ve oña Nobel mukâfatı berilgeninden soñra yüz bergen edi. Akimiyet oña mukâfatnı elde etmek içün Osloğa çıqmağa izin bermedi. Tantanalı tedbirde onıñ adından ömür-arqadaşı – Yelena Bonner çıqışta bulunıp, Nobel lektsiyasını oqudı.
1970 ss Andrey Dmitriyeviç qırımtatarlarnıñ aqları qorçalavında iştirak ete edi. «Dünya. İnkişaf. İnsan aqları» Nobel lektsiyasında SSSRde insan aqları bozuluvları arasında o, qırımtatarlarğa nisbeten etilgen ayırımnı da qayd etken edi. «Areket etüv, iş yerniñ ve mesken qıdıruv serbestligi… 30 yıl evelsi merametsizliknen Qırımdan sürgün etilgen ve tuvğan toprağına qaytıp olamağan qırımtatarlar içün alâ daa bozulmaqta».
O, 1970 seneleri devamlı sürette apiste bulunğan Mustafa Cemilevniñ aqlarını qorçalay edi.
1976 senesi aperl ayında Cemilevni Omskta maküm ete ediyer. Mahkeme bir qaç kere lâğu etildi. Bu vaqıtqace Cemilev çoq kün devamında açlıq tuta edi. Mahkeme işini nezaret etmek içün Omskqa akademik Saharov ve Yelena Bonner, qırımtatar areketiniñ iştirakçileri kelgen edi.
Soñkilerniñ sırasında Ayşe Seitmuratova da bar edi. O, bunı Azatlıq Radiosında etilgen radioreportajlar kitabında hatırlay: «Militsiya mahkemege ana ve ağalarından ğayrı kimseni kirsetmey. Andrey Dmitriyeviç ve Yelena Georgiyevna kirmege areket ete edi. Kirmek içün men yanıma anamnıñ pasportını aldım – onıñ qız soyadı Cemileva. Militsioner elimden pasportnı çekip çıqarmağa tırıştı, pasportnı tutqan elimni aşağı yolladım, o, aşadan onı çekmege areket etti. Militsioner menim elim olğanını tüşündi ve onı sıqmağa başladı. Amma bu Yelena Georgiyevnanıñ qolu edi. O, aman «Ellerimni sıqalar» dep qıçırdı. Andrey Dmitriyeviç çoq tüşünmeyip, millitsionerni urdı. Bonner mahkeme işiniñ ketişatını yazmaq içün magnitofonnı alğan edi. Çantasını sallamağa başladı. Qopıp, çantası odanıñ bir çetine uçıp ketti… Anda millitsionerler çaptı, amma men, sabıq sportçu olaraq, olardan tezce çapıp keldim – çantanı alıp, artıq bir yerde taşlamadım. Bonner ve Saharova meni andan alıp ketmege çalışa edi, men ise elelrimnen qapunı tuta edim. Ve bu yerde Saharovnıñ sesini eşittim: «Ayşe, elleriñni almağa emir etem: meni qaptsalar – azat eterler, seni ise apiske atarlar. Mustafanı azat etip olamaymız, soñra seni de tüşünmek kerek olacaq». Men de Saharovnıñ «emrine» boysunmaq mecbur edim. Alâqacılarımız yardımı ile 15 daqiqada Moskvağa Saharovnıñ yaqalanğanı aqqında haber ettik. Saharov tüşken millitsiya bölüginde, millitsioner, onıñ vesiqalarını – akademik, Sotsialistik Emekniñ üç defa Qaramanı şeadetnamelerini körip, qorqıp qaçtı. Saharov Mustafanı alıp ketken maşina artından çapıp: «Dayan, dostum, dayan», dep qıçıra edi. Saharov Mustafa ile körüşip, oña açlıqtan vazgeçmek rica etecek edi».
1979 senesi yanvar ayında o baş kâtip Leonid Brejnevge «Açıq muracaat»nı yolladı: «Qırımda, 1978 senesi avgust 15-den №700 SSSR Nazirler Şurasınıñ gizli qararına esaslanıp, qırımtatarlarnıñ kütleviy sürette sürgün etilmesi, satın alğan evlerniñ tutıp alınuvı ve yoq etilüvi, qayd etüvsiz yaşağan qırımtatarlarnıñ taqibi yüz bere, Qış urbası olmağan bala ve qartlarnı açıq çöllerge alıp ketireler. Qırımtatarlarnı apiske qapatalar… Bu kibi areketler insanlarnıñ aqlarını boza ve iç bir aqlavğa uymay. Sizni, memleketniñ yuqarı akimiyet organlarını yalıñız şimdiki qanunsızlıqnı toqtatmaq degil de, 35 yıl evelsi halqqa qarşı stalin memuriyeti tarafından etilgen tarihiy adaletsizlikni doğurtmaq çağıram».
Saharovnıñ 1979 senesine ait olğan qırımtatar areketi aqqında bildirüvi de diqqatqa lâyıq: «O vaqıt Taşkentte yaşağan qırımtatar areketiniñ iştirakçileri ile tanış oldım. Çoqusı yıllarce apiste bulunğan edi. Meraqlı, qırımtatarlarnıñ Vatanına avdet ğayesine sadıq olğan insanlar edi».
1980 senesiniñ başında – sovet ordularınıñ Afğanistanğa kirsetilüvinden soñra ve Moskva Olimpadasınıñ arfesinde, – başqace tüşüngenlerge qarşı basqı daa da faal oldı. Yanvar ayında akimiyet Saharovdan da qurtulmağa qarar aldı. Mahkeme qararı olmağanına baqmadan, bütün mukâfatlarını tutıp aldılar ve Moskvadan Gorkiy şeerine sürgün ettiler. O vaqıt bu şeer çetel vatandaşlarnıñ ziyareti içün qapalı edi. Mında o KGB nezareti altında yaşamağa mecbur eti. Telefonı yoq edi, mektüplerini oqup çıqa ediler, odası yanında mahsus tertibat olğanı sebibinden, radionı da diñlemege imkânı yoq edi.
Şimdi özü yardımğa muhtac edi. Matbuat vastalarında akademikni aqaretlev kampaniyası başlandı. O vaqıt Yakutiyada sürgünlikte bulunğan Mustafa Cemilev öz dindaşlarına muracaatı ile bulundı: «BÜTÜN MUSULMANLARĞA! Irq, millet ve din mensüpligi farqlı olğan insanlarnıñ aqları oğrunda küreşken itibarlı insannıñ, Nobel mukâfatınıñ laureatı Andrey Saharov ve onıñ qadını Yelena Bönnerniñ yaşayışı ölüm telükesi altındadır. Öz küçüni o, qanunsızlıqqa qarşı küreşke, taqip etilgenlerniñ, şu cümleden musulmanlarnıñ – qırımtatarlar, afğanlarnıñ aqlarını qoruvına bağışladı.
Açıq göñülli insanlarğa, ilk nevbette, öz dindaşlarıma, eñ barışıq dinlerniñ biri olğan – islâmnı kütkenlerge muracaat etem. Dünyamıznıñ eñ güzel insanlarnıñ ayatını qorçalamaq içün areket etiñiz! Mustafa Cemilev. Yakutiya. 5.12.1981 s.».
Saharov ve Bonner işbu sürgünlikten tek 1986 senesi – yedi yıllıq yaqalanuvdan soñ azat etildiler. Ve… – Saharov aman cemiyet faaliyetine, şu cümleden qırımtatarlarnıñ qorçalavına qayttı.
Andrey Dmitriyeviç baş kâtip Mihail Gorbaçevğa yazğan mektübinde qırımtatarlarnıñ meselesini SSSRniñ eki eñ müim milliy problemleri (Nagornıy Karabah vaziyeti de nazarğa alına) sırasına kirsetti
Andrey Dmitriyeviç baş kâtip Mihail Gorbaçevğa yazğan mektübinde qırımtatarlarnıñ meselesini SSSRniñ eki eñ müim milliy problemleri (Nagornıy Karabah vaziyeti de nazarğa alına) sırasına kirsetti. «Ğayrıdan quruv qaçınmamazlığı» maqalesinde uquq qoruyıcı: «SSSR Yuqarı Şurası Prezidiumnıñ yanında teşkil etilgen komissiya adaletlikni pekitmek içün yollarnı tapmadı. Qırımğa qaytmağa areket etken qırımtatarlarğa qarşı ayırım devam ete. Vaziyet kerginleşe. Qırımtatarlarnıñ cenk vaqtında almanlar ile işbirligi aqqında delil qullanıla. Amma halqnıñ ayırı vekilleri tarafından etilgen areketlerniñ mesülietini bütün milletke yüklemek doğru degil. Milliy areket azalarını ekstremist olaraq adlaylar. Amma olarnıñ areketi er vaqıt qanuniy sürette keçe edi».
1989 senesi noyabr 27 künü Anayasa komissiyasınıñ birinci toplaşuvında Saharov Komissiya reisi Gorbaçevğa Anayasa leyhasını taqdim etti. Onıñ leyhası yekâne edi. «Avropa Sovet Cumhuriyetler Birliginiñ ve Asiya Anayasa leyhası» olaraq adlana edi. Amma, 1989 senesi dekabr 14 künü, halq deputatlarınıñ Ekinci Toplaşuvı olacaq zamanında, ilmiy ve içtimaiy faaliyetiniñ eñ pişkin vaqtında Saharov elâk oldı.
Bugün, uzun vaqıttan soñra, biz alâ daa, o sağ olsa ve onıñ ğayeleri amelge keçse edi, SSSRde demokratiya taqdiri nasıl ola bilecegi aqqında tüşünemiz. Menimce, böyle olsa edi, bugün biz diger memlekette ve diger bir dünyada yaşaycaq edik…
Gülnara Bekirova, qırım tarihçısı, Ukraina PEN-klubınıñ azası
