Qırım tarihçısı Gülnara Abdulayeva, "Qırımtatarlar: etnogenezden devletçilikke qadar" ve Qırım tarihı aqqında bir çoq diger ilmiy işlerniñ müellifi "Vihola" neşriyatında "Qırım tarihı. Büyük yol aqqında qısqa bir ikâye" adlı yañı kitapnı neşir etti.
Bu kitapnıñ hususiyeti ve faydası şunda ki, o, Qırım tarihını ögrengen mektep talebeleri, studentler, meraqlanğan, amma qırımtatar halqınıñ tarihiy taqdiri aqqında Valeriy Vozgrinniñ kitapları kibi qalın tarihiy folianlarnı ögrenecek vaqıtları olmağan er kes içün azırlanğan ilmiy-populâr neşirdir. Sankt-Peterburg alimi öz tarihını dört cıltqa kirsetti, Gülnara Abdulayeva ise aman-aman aynı şeyni 220 saifede derc etti.
Şunı aytmaq kerek ki, kitap ilmiyligini coymadı. 116 menba bar, amma bu neşir Qırım ve onıñ halqınıñ çoq asırlıq tarihınıñ ilmiy resmini, kerçekten de ulu yol aqqında qısqa bir ikâye.
Kitapnıñ ilk bölüklerinde müellif qırımtatar halqınıñ etnogenezi aqqında öz versiyasını beyan etkeni qıymetlidir, çünki bu onıñ unikal tedqiqatı, diger tarihçılarda bu yoq.
Gülnara Abdulayeva qırımtatar milletiniñ şekillenmesinde evelki qabile ve halqlarnıñ rolü kibi qıyın suallerge açıq cevaplar bere, ve bu, qırımtatarlar Qırımğa kelgenler kibi Rusiye şovinistik kontseptsiyasınıñ ilk kompleks red etmesidir.
Qırım tarihınıñ bütün noqtalarını baqıp, Abdulayeva zemaneviylik ögünde toqtamayıp, qırımtatarlarnıñ 1980-1990 seneleri sıñırdan qaytması, Qırımda 1990 seneleri olğan deñişmeler, 2014 senesi Qırımnıñ ekinci işğali, işğalniñ ilk yılları aqqında tarif ete ve Qırımnıñ kelecekte ne beklegenini tahmin etmege tırışa.
Menimce, kitapnıñ daa evel añılmağan Qırım tarihınıñ devirleri, Qırımnıñ 1783 senesi ilhaqınıñ hususiyetleri ve neticeleri, Qırımda 1921-1923 seneleri olğan açlıq, 1917 senesi Birinci Qurultay tarihı ve Qırım halq cumhuriyetiniñ meydanğa ketirilmesi, sürgünlik aqibetleri ve 1954 senesi Qırımnıñ Ukrayina terkibine kirmesiniñ qanunları ve neticeleri aqqında bölükleri oquyıcılar içün pek meraqlı olacaq.
Qırımdaki qul ticaretiniñ problemlerini tedqiq etken bölükke diqqatımnı celp etmege isteyim. Şovinistik Rusiye tarihı bu qabaatlavlarnı tek qırımtatarlarğa ait dep saya, bundan da ğayrı, Rusiye tarihçıları Qırım hanlığınıñ "iqtisadiy temeli" olaraq qul ticaretini adlandıra.
Gülnara Abdulayeva, birinciden, qul ticaretiniñ daa Roma tecribesi olğanını isbatlay.
Ekinciden, aynı Kafede qulluqnıñ meydanğa ketirilmesinde italyan ticaret faktoriyaları, hususan Cenevizliler ve Venetsiyalılar, müim rol oynadılar.
Üçünciden, birinci devirlerde Qırım bazarına esirlerniñ esas, toplama teminleyicilerinden biri Moskva ve Novgorod cumhuriyeti edi.
"Şunı aytmaq kerek ki, — dep yaza Gülnara Abdulayeva, — iç bir kimse deñiz limanlarına Moskva tuccarları öz ealisinden qullarnı o qadar çoq yibermedi. Şunıñ içün ceneviz qul satıcılarınıñ şanını Moskoviyalılar da paylaştı, dep aytmaq mümkün". Qul teminleyiciler arasında kavkaz halqları da bar edi. Bu zenaatnen Qırımda yaşağan ermeniler de oğraşa ediler.
Ve aksine, 1441-1475 seneleri Qırım hanlığı qurulğan soñ, Kefede evelden inkişaf etken qul ticaretiniñ eksilüvi başlandı, XVİ asırnıñ soñunda ise tamamınen toqtatıldı.
Müellif Qırım hanlığı ve Moskva, Qırım hanlığı ve Ukrayina munasebetleri aqqında Rusiye metinlerini tenqit ile talil etti.
Moskova sakinleri Qırım hanlığı aqqında menfiy şeyler ayta ediler, çünki olar Qırımğa bergi töley ediler, qırımlılar ve ukrayin kazakları Moskvağa bir qaç kere beraber seferge çıqıp, onı boysunmağa mecbur ete ediler.
Müellif, çoq asırlıq tarihında qırımlılar ve Zaporojjâ kozakları arasında ara-sıra olğan zıddiyetlerni red etmey, amma konkret bir talilde olarnıñ munasebetlerinde işbirlik ve qarşılıqlı kâr daa çoq olğanını köstere.
Hususan, müellif yazğanına köre, qırımlılar 1648-1654 seneleri ukrayin halqınıñ Milliy-qurtaruv cenkinde faal iştirak etken ediler, amma Pereyaslav Radası "qırımtatar zadegân sınfını şok etti", amma qırımlılar ve kozaklarnıñ işbirligi ondan soñ da devam etti.
1660 senesi ukrayin-poloniyalı-qırımtatar ordusı Çudnov yanında Moskva boyarı Vasil Şeremetyevniñ ordusını yeñdi. 1661 senesi 60 biñlik qırımtatar ordusınıñ yolbaşçılığı altında köşe atamanı Mihaylo Hanenko moskovitlerge qarşı muvafaqiyetli cenkleşti. Ve böyle misaller çoq, bu olarnıñ muntazam olğanını köstere.
Şübesiz ki, Qırım tarihında daa evel gizlengen ya da yañlış añlatılğan vaqialar aqqında bölük oquyıcıda faal meraq doğuracaq. Bulardan biri — 1778 senesi Qırımdan hristianlarnıñ sürgün etilüvi.
Müellif, propagandistlerniñ Qırımdan Qırımğa yunan-urum ve diger hristianlarnıñ "gönüllü" köçüvi, Mariupol şeeri ve 22 köyniñ qurulması aqqında hatırlavlarında taş üstünde taş qaldırmay. Bu bölük tafsilât ve delillernen tolu.
Bu şimdi daa da aktual ola, çünki Rusiye propagandası qırımtatar halqınıñ tamır tamırlarını inkâr etmek içün, Qırımdaki er kesniñ eñ qadimiy ve "tamırlı"sı yunanlar olğanını ayta. Qırımdan tamır yunanlarnı sürgün etken soñ, Rusiye akimiyeti, Potömkinniñ emrinen, Qırımğa arhipelagdaki yunanlarnı, yañı yunan medeniyetiniñ vekillerini davet etti. Qırımtatarlarnı yoq etmek içün olar Qırımda yunan (alban) batalyonını teşkil ettiler. Ve elbette, olar qadimiy yunanlarnıñ soyları olmağanını iddia etip olamaylar, amma Qırımnıñ yañı tarihında onıñ müstemlekecileridir.
Bunıñen beraber, qayd etmek kerek ki, Gülnara Abdulayevanıñ ikâyesinde qısqa, qısqa bir ikâye kerekligi belli bir sıñırlayıcı rol oynadı. Bazı yerlerde metin o qadar qısqa ki, oquyıcı içün meraqlı olacaq Qırım yaşayışınıñ müim tafsilâtlarını unuta.
Qırım tarihınıñ Altın Ordu merkezi olğan devirini qısqaca añlata, amma bu bölük daa tafsilâtlıca añlatılmağa lâyıq. Eger ikâye daa tafsilâtlı olsa edi, o zaman oquyıcı Qırım hanlığınıñ qurulması ve şekillenmesiniñ qanunlarını daa yahşı añlar edi.
Gülnara Abdulayevanıñ 1990-ıncı senelerniñ vaqialarını tafsilâtlıca tarif etmesi qısmen aqlana, çünki bir çoq qırımlıda bu yıllar daa yañğız, ve tafsilâtlarğa çoqusı allarda ihtiyacı yoq. Amma bu saifeden yaş insanlar Qırım prezidenti saylavlarınıñ tafsilâtlarını añlamaylar.
Yani, Gülnara Abdulayeva ğayet faydalı bir kitap yazdı — Qırım tarihını ögrengenler paleolittan başlap, XXI asırnıñ ilk on yıllarına qadar, yarımadada olıp keçken vaqialarnıñ doğru ve hronologik tertipke ketirilgen resimini, Qırım halqı aqqında, onıñ tarihınıñ areket etken küçü aqqında malümat elde etecekler.
«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://d3454ggyqnys2v.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
