Ayder Mujdabayev: Qırımtatar halqına etilgen basım Qırım akimiyetiniñ quvetsizligi aqqında ayta

Kiyev – Rusiye paytahtında Halqara insan aqları künü arfesinde İnsan aqlarını qoruv saasında Moskva Helsing gruppasınıñ (MHG) er yıllıq mukâfatınıñ namzetleri belli oldı. Bu mukâfatnı elde etkenlerniñ sırasına soñki vaqıtları Qırımda vatandaşlarına nisbeten etilgen basım aqqında nice fikrlerini aşkâr etken aslı qırımtatar Rusiye jurnalisti – Ayder Mujdabayev da kirdi. Qırım.Aqiqat içün bergen intervyüde Ayder bu mukâfatnı qırım jurnalistlerge bağışlağanını ayttı ve Kreml yarımada tamır halqına basım etkeniniñ sebeplerini bildirdi.

– Ayder, ilk nevbette, sizni mukâfatnı elde etkeniñiz ile hayırlamağa isteyimiz. MHG mukâfatına namzetligiñiz siz içün tesadüf oldımı?

– Beklenilmegen bir şey oldı. Namzet olğanımnı qarar alınğanından soñ ögrendim.

– Siz «Moskovskiy komsomolets» gazetasınıñ baş muarrir muavini olıp çalışasıñız. Añlağanıma köre, sizge mukâfatnı vazifeñiz sebebinden degil, qırımtatarlarğa qol tutqanıñız içün bergenler, öleymi?

– Jurnalist mukâfatı degil, uquq qoruyıcılarğa berilgen mukâfat. Lüdmila Mihaylovna Alekseyeva aytqanı kibi, bu mukâfat maña içtimaiy ağlarda qırımtatarlarnıñ aqları boyunca yazılğan fikirlerim içün berildi. Evelleri içtimaiy ağlarda aşkâr olunğan fikirler içün insanlarnı uquq qoruyıcı olaraq adlağan edilermi, bilmeyim. Mende böyle oldı.

– Siz mukâfatıñıznı ATR telekanalına bağışlağadıñız. Ne içün?

– Menimce, olarğa şu ayları anda areket etmege, maña köre, daa da qıyn edi. Olar qırımtatarlarnıñ aqlarını bu qıyın devirde qorçalamaq içün elinden kelgenini yapmağa tırıştılar. Amma men yalıñız ATR telekanalı aqqında degil de, qırımtatarlar aqqına ayttım. Çünki olarğa şimdi qıyın. Ve şimdi qırımtatarlarnıñ aqları Rusiye Federatsiyasında esas gumanitar mesele olaraq belgilenmeli.

Bunı sizler, ağır vaziyette iş körmege çalışqan Qırım.Aqiqat saytınıñ hadimleri aqqında da ayta bilem. İşbu mukâfat sizge da aittir. Bu mukâfat maña berilmedi, o Qırım tamır halqınıñ aqlarını qorçalağan jurnalistlerge berilgen bir mukâfattır. Jurnalistikanıñ emiyetini belgilegen bir qıymettir.

– Siz Moskva qırımtatarları Birliginiñ azası olasıñız. Yüz bergen vaziyette teşkilâtıñız Qırımda bulunğan vatandaşlarğa nasıl yardım ete bile?

– Bu teşkilât iç bir zaman resmiy şekilde qayd etilmegen edi, şunıñ içün bu ceetten o ğayet güzeldir. Daa doğrusı, teşkilât degil, bir-biri ile qonuşmağa, balalarını tanıştırmağa, Moskvada medeniy tedbirlerni azırlamağa öz borcu olaraq sayğan insanlarnıñ bir taqımıdır. Bu endi soñki on-on beş yıl devam etken bir arekettir. Şimdi Moskvada olduqça arektçen qırımtatarlar vatandaşlarına imkâniyetlerine köre yardım etmege tırışalar. Yardım, misal içün, iş tapuv ile bağlı, hastalarğa aqça toplamaq meselesi ile ve ilâhre. Yani, siyasiy olmağan bir teşkilât olğanını qayd etmek isteyim.

– Qırımtatar milliy areketiniñ faalleri Aqmescit merkezinden er yıl Halqara insan aqları künü munasebeti ile keçirilgen mitingni teşkil etmege çalıştılar. Faqat akimiyet bu mitingniñ keçirilmesine yol bermemek içün çeşit vastalarnı qullandı. Numayışnı mahkeme qararı ile yasaqladılar, merkeziy meydannı uquq qorçalayıcı ve demir qoruları ile sarıp aldılar. Siziñ fikriñizce, akimiyet özüni ne sebepten öyle alıp bara?

– Men bellesem, bu – aqiqat ögünde bir qorqudır. Bu qadar. Qırım akimiyetine, añlağanıma köre, aqiqat kerekmey. Bunıñ ile olarğa aqlarnıñ qorçalavı boyunca qırımtatar birdemliginiñ numayışı da kerekmey. Olar er vaqıt vertolötlar ve politsiya vatsası ile halqnıñ teşebbüslerini red ete. Men olarğa ne ayta billem? Bir kimsege zarar ketirmegen halqqa qarşı bu kibi vastalarnı qullanmaq ayıp olmalı.

Kendilerine zarar ketireler. Çünki olarnıñ milliy mensüplik boyunca olğan ayırımları aqqında bütün dünya bile. Men bellesem, böyleliknen olar öz quvetsizligini köstereler. Rusiye Federatsiyasınıñ qanunlarına köre, tınç toplaşuv, numayış, mitinglerniñ keçirilmesi mümkün. Bunıñ yerinde olar er şeyni yasaq eteler. Elbette ki, bu qanunsız bir şey. Rusiye Federatsiyasınıñ Anayasa ve qanunları akimiyet ile evelden uyğunlaştırılğan mitinglerni keçirmege izin bere. Amma men insan aqlarınıñ qoruvı boyunca mitingniñ keçirilmesini akimiyet ile evelden uyğunlaştırmamaq içün sebeplerni körmeyim.

– Siziñce, bu yasaqlar Qırım akimiyetinden, yoqsa yuqarı turğan yolbaşçılıqtan kele?

​– Bunı bilmeyim. Bilmegen şeyler aqqında aytmağa azır degilim. Amma er alda, yasaq aqqında avalelerni yerli akimiyet imzalay. Yolbaşçılıq ögünde özüni köstermege tırışalarmı ya da ne derecede quvetli akimiyet olğanını bildirmege isteylermi, bunı bilmeyim.

Areketleri başqa bir semereni meydanğa ketire, bu da olarğa qarşı çevirile. Çünki tınç narazılıq numayışlarnı keçirilmesi yasaq etilgende, küç aqqında degil de, olarnı yasaq etken insanlarnıñ quvetsizligi aqqında aytmaq kerek.

– Qırım akimiyetiniñ kendi siyasiy raqiplerini ve qırımtatar milliy areket azalarını yoq etmek yerinde, bütün halqnı qorquzmağa qararı nege bağlı?

– Menimce, mında eki taktika bar. Meclis azaları ve fallerde bugün Qırımdan sürgün etilmesi ile bağlı qorqu bardır. Qırımda içtimaiy ve uquq qoruyıcı areket ile oğraşaycaq er bir insan içün şahsiy telüke bar. Cemilev ile Çubarovğa ve daa bir qaç insanğa nisbeten bu havf endi amelge keçirildi. Qırımtatarlar içün bu aqiqiy bir telükedir – yarım asır devamında bu mesele oğrunda küreşip keldiler.

Qorqu müiti aqqında bunı ayta bilem. Er bir istidatlı yırcı sevgi müitini, istidatlı sportçu mühlisleri içün şeñlik müitini, istidatlı siyasetçi ise yolbaşçılıq etken yerde oñaytlıq müitini meydanğa ketire. İstidatsız bir siyasetçi ise qorqu müitini yaşarta, çünki başqa iç bir şey yapıp olamay.

– Qırımtatar areketiniñ yetekçileri taqip etilgenini nazarğa alsaq, bu al sizge de, qırımtatarlarnı faal sürette qorçalağan insanğa da tesir eteceginden qorqmaysızmı?

– Fikirlerim açıq-aydın. Olar gizli ya da qanunsız bir faaliyet olmay. Öz tüşüncelerimni Rusiye Federatsiyasınıñ Anayasa ve qanunları boyunca ifade etem. Rusiye Federatsiyasınıñ vatandaşı olam. Elbette ki, er şeyni tahmin etmek mümkün. Amma bunı eminliknen ayta bilem, birinciden, qanunlar çerçivesinde areket etem. Ekinciden ise, insanlar aqiqiy vaziyetni bilmeli. Teessüf ki, Rusiyede Qırımda qırımtatarlarnıñ meseleleri aqqında Rusiye toplulığına aqiqatnı aydınlatacaq insan pek az.

Buña ıntılmadım, amma, rusiyelilerge qırımtatarlar ile bağlı vaziyetni añlata

bilecek insanlardan biri olam. Menimce, Rusiye Federatsiyasınıñ qırımtatarlarğa nisbeten siyaseti ve şimdiki Qırım akimiyetiniñ areketleri birinciden Rusiye Federatsiyasınıñ menfaatına zarar ketire.

– Şimdi Qırımda siyasiy muhalifetniñ olması mümkün degil, çünki onıñ peyda ola bilecek imkânları yañı akimiyet tarafından birden yoq etile. Rusiye muhalifeti, Moskvada bulunğan yetekçileri qırımtatarlarğa nisbeten Kremlniñ siyasetine tesir ete bilemi?

– Rusiye muhalifetiniñ özünde de problemalar çoq. Qırımtatarlarnıñ meseleri olar içün eñ soñ yerdedir. Muhalifetni mında bütünley bastılar, saylavlarda iştirak etmek aqqı bile yoq. Oña kendi noqtaiy-nazarını bildirmege pek ağır. Şunıñ içün, teessüf ki, Rusiye muhalifleriniñ çoqusı qırımtatar ealiniñ meselelerini bütünley körmemezlikke ura. Vladimir Rıjkov, Lüdmila Alekseyeva, Boris Vişnevskiy ve daa bir qaç insan bundan istisna olalar. İtibarlı insanlardır ve qırımtatarlarnıñ meselelerini qorçalamağa areket etkenleri de güzel bir şey. Amma Rusiye muhalifetiniñ bu meseleler ile oğraşmağa vaqtı yoq, em de o tam olaraq muhalifet süretinde teşkil etilmegen. Şimdiki Rusiye akimiyetine qarşı çıqqan farqlı dünya baqışları olğan insanlardır.

Bilgenimiz kibi, muhaliflerniñ çoqusı Qırım boyunca farqlı siyasiy baqışlarını bildire. Siyaset siyasettir. Rusiyede qırımtatarlarğa qol tutmaq, belki de, elverişli degil.

– Çünki buña Rusiye ealisi qol tutmaz ve siyasiy yeñişleri yoq ola bilir?

– Rusiyede insanlar içün qırımtatarlarnıñ menfiy mecalı yaratılğan. Bunı çoqtan yapalar ve bu ketişat toqtalmay. Ealiniñ büyük bir qısmı qırımtatarlarnıñ kim olğanını bilmey. Qırımtatarlar aqqında söz ketkende, çoqusı Ulu Vatan cenki vaqtında Vatanını satqan halqnı tüşüne. Menim vazifem bu efsanelerni yoq etmek. Olar endi eskirgen ve yalandır. Stalin vaqtından alâ daa saqlanılğan ikâyeler, olarnı, elbette ki, yoq etmek kerek.