Lvov – Siyasetşınas ve islâm mütehassısı Elmira Muratova Lvov sakinlerine Qırımdaki musulmanlarnıñ bugünki yaşayışı aqqında tarif etti. Alimniñ lektsiyası İlk Lvov mediateka binasında keçirildi.
Elmira Muratova diñleyicilerniñ diqqatını musulmanlarnıñ ayatında Ukraina akimiyeti ve Rusiye akimiyeti zamanındaki farqlarına celp etti. «Birinci büyük farq şunda ki, Rusiyede küçük musulman cumhuriyetleri bar. Rusiye içün İslâm – cemaat-siyasiy ayatında müim bir faktor. Ukraina ise musulmanlarğa qulaq asmağan edi, musulmanlar da bundan şikâyet etken ediler. Rusiye Federatsiyasında ise vaziyet bam-başqa. Musulmanlar er zaman devletniñ nezareti altında bulunalar», – dep qayd etti Muratova.
Ekspertniñ aytqanına köre, Rusiyeniñ islâm ile munasebetlerniñ qıyın bir tarihı bar. Kavkaz cenklerini ya da rus çeçen zıddiyetlerini hatırlasaq olur. «Bizler terroristik aktlarnıñ aqibetleri ve tesirleri aqqında ayta bilemiz. Bunıñ episiniñ islâmfobik, kavkazfobik tarafları bar, böylece ealiniñ musulmanlarğa ve akimiyetke munasebetlerinde bunıñ izi qala», – dep qayd etti siyasetşınas.
Muratovanıñ malümatına köre, Rusiyede musulmanlarnıñ ayatı tertip etilgen. «Meselâ, imamlarnı devlet kurslarında azırlaylar. Musulmanlarnıñ ayatını tertip etken bir sıra mehanizmler bar», – dep añlattı o.
Siyasetşınasnıñ aytqanına köre, Rusiye ve Ukraina arasında diniy meselelerde esas farq qanunlardır. Rusiyede ekstremizm qanunı bar. «Bu bir sıra islâm teşkilâtlarınıñ yasağı, belli bir diniy edebiyat yasağı. Hizb ut-Tahrir kibi teşkilâtlarnıñ işi yasaq etile, em de sufi teşkilâtlar yasaq etilgen», – dep qayd etti islâm mütehassısı.
Qırımtatarlarnıñ diniy teşkilâtlarını aytsaq, Qırımda «Tavriya müftiyatı» peyda oldı, onı birden Qırım musulmanları Diniy idaresine qarşı qoydılar. «Bu teşkilât («Tavriya müftiyatı» – muarrir) akimiyetke qoltuta ve Qırım musulmanlarnı devlet ögünde temsil etmek aqqı yalıñız onıñ bar, dep bildire, çünki diger müftiyat yaramay ve Meclis ile iş tuta, em de radikal islâm birleşmelerine qoltuta», – dedi siyasetşınas.
Muratovanıñ bildirgenine köre, tarih tekrarlana ve XVIII asırnıñ soñunda olğanı kibi qırımtatarlarnıñ büyük qısmı kene de Qırımnı terk ete. Olarnıñ ekseriyeti diniy sebeplerden vatanından kete.
Qırımda yüz bergen deñişmelerden biri – islâm teşkilâtlarınıñ soñu.
«Soñki yıllar devamında er kesniñ diqqatını çekken Hizb ut-Tahrir körünmey. Bilemiz ki, olar kettiler», – dep qayd etti ekspert.
Muratovanıñ aytqanına köre, musulman meselesinen oğraşqan bir çoq ekspert dey ki, Qırımda «kavkaz stsenariyi» kerçekleştirile bile. «Çünki Kavkazda da er şey repressiyalardan başlana edi: adamlar ğayıp ola edi, tintüvler keçirile edi ve il. Onıñ içün bu mesele açıq qala», – dep qayd etti siyasetşınas.
Qırımda islâmnıñ peyda olması. Altın Ordu devri
Elmira Muratova Altın Ordu devrinde islâmnıñ yarımadada müim yer alğanını tarif etti. İslâm Solhattan, Altın Ordunıñ Qırım paytahtından – şimdiki Eski Qırımdan – tarqalmağa başlağan edi. İslâm inkişafına eki parlaq şahıs issesini qoştı: Berke han ve Özbek han.
Berke han zamanında XIII asırda yarımadada cami quruldı.
Lâkin Berke ketken soñ Qırımda bayağı vaqıt pütperest olğan hanlar üküm etti.
«Özbek han üküm etmege başlağanda Qırım bütünley islâmlaştı. Özbek han zamanında islâm Altın Ordunıñ devlet dini ola, ve Qırım halqı islâmlaştıruv esnasına qoşulmağa başlay. XIV asırdan itibaren islâm Qırımnıñ devlet dini olğan edi ve böyle de bir qaç asır devam etken edi», – dedi ekspert.
Qırım hanlığında islâm
Elmira Muratovanıñ aytqanına köre, Qırım hanlığı qırımtatarlar içün altın asır edi. Yarımada yalıñız musulman regionı degil, islâm medeniyetiniñ dünya merkezlerinden biri oldı. «Yalıñız medeniyet degil, musulman ilimi oldı. XIV asırdan itibaren Qırımda bütün dünyada musulman alimleri olaraq meşur olğan adamlar yaşadı ve icat ettiler. Onlarnen qırımtatarı Qırım tışında güzel bir karyeranı yaptı», – dedi Muratova.
1443 senesi Haci Geray Qırım hanlığını qurıp, onı Altın Ordudan mustaqil etti. Hanlıq XVIII asırğa qadar bar edi. Soñra onı Rusiye imperatorlığına qoştılar. O zaman yarımadada aman-aman bir buçuq biñ cami, tahminen 30 medrese ve yüzlernen oquv yurtı bar edi.
Muratovanıñ bildirgenine köre, Qırım hanlığında islâmnı añlamaq içün üç müim şey bar. Birinciden, islâm devlet dini edi. Ekinciden, islâm qırımtatar halqınıñ şekillendirilmesinde müim yer aldı.
Ekspert dedi ki, yunan, roma, genuez ve gotlarnıñ birleşmesi qırımtatar halqınıñ peyda olmasına sebep oldı.
Üçünciden de, onıñ aytqanına köre, islâm qırımtatarlarnıñ er künlik ayatlarını tertip etken edi.
Lâkin islâmdan ğayrı ondan evel olğan bir sıra anane ve urf-adetler bar edi. İslâm ve islâmdan evel olğan ananeler birikmesi qırımtatar halqınıñ medeniyet temelini añlata. «Olarnıñ medeniyeti diger türk, musulman halqlarınıñ medeniyetlerine oşamay. Anda küçlü islâm qısmı bar, lâkin aynı vaqıtta şahsiy, etnik çizgileri de mevcut», – dep qayd ete ekspert.
Qırım Rusiye imperatorlığınıñ terkibinde
Muratovanıñ aytqanına köre, qırımtatarlar beklemegen ve istemegen yañı devir Qırım Rusiye imperatorlığınıñ bir qısmı olğan soñ başlana. Moskva siyaseti yarımadada er şeyni bütünley deñiştirmekten ibaret degil edi. «Vazife ve statuslar deñişmedi. Er şey qırımtatarlarnıñ açuvını çıqarmamaq ve olarnıñ tarafından qarşı areketler körmemek içün yapılğan edi», – dep tüşüne siyasetşınas.
Rusiye memuriyeti musulmanlarnı akimiyet ile munasebetlerde temsil etecek mahsus Tavriya musulmarı diniy idaresini meydanğa ketirdi. Ve imperatorlıqnıñ diger regionlarına köre qırımtatarlarnıñ müftiyni saylamaq aqqı bar edi. Lâkin XIX asırnıñ ekinci yarısında olar bu aqqından marum qaldılar. «Müftiyni sadıqlıqqa köre tayin etmege başladılar. Tavriya musulmanları diniy idaresi bürokratik bir struktura edi», – dey Muratova.
Siyasetşınasnıñ qayd etkenine köre, Rusiye imperatorlığı zamınında qırımtatarlarnıñ yaşayışı aqqında farqlı malümatlar bar. Rusiye tarihı, soñra da sovet tarihına köre, Rusiye imperatorlığında qırımtatarlar yahşı yaşadı. İmperatorlıq Qırımğa medeniyet ketirdi.
Qırımtatar tarihına köre ise, qırımtatarlarnıñ zor zamanları başladı. İqtisadiyat ve din saasında qıyınlıqlar oldı, adamlar topraqsız qalğan ediler.
Elmira Muratovanıñ fikirince, Qırımnıñ Rusiye imperatorlığına qoşulmasından soñ insanlarnıñ yarımadadan icret etmesi doğru malümatnı ögrenmege yardım ete. «Qırımtatarlar basa-bas ketmege başlaylar. Ne sebepten? Demek ki, qırımtatarlar aytqan basqılar kerçekten de oldı», – dey ekspert.
Qırımda sovet devri
Elmira Muratova dey ki, sovet akimiyeti Rusiye akimiyetiniñ izlerinden ketti. Tavriya musulmanları diniy idaresiniñ faaliyetini köstergen institut quruldı. «Onıñ yalıñız adı başqa edi, asılında ise aynısını yapmaq kerek edi: içeride olğanlarnı kontrol etip, akimiyetke esabat bermeli edi», – dedi Muratova.
Akimiyet Qırımda islâm inkişafına yol berdi. Lâkin buña bir sıra problemler, şu cümleden, maddiy taraf keder etken edi. Musulmanlar ader üzre müftiyatqa para bergen ediler, tükân ve diger müessiselerniñ kârı islâm inkişafına berile edi. Sovet akimiyeti ise bu müessiselerni devletleştirdi.
Qırımtatar medeniyetiniñ inkişafında daa bir mesele çıqtı – elifbe deñiştirilmesi. Qırımtatarlar arap urufatını qullandılar, soñra onı latin urufatına deñiştirdiler, soñra da kiril urufatı keldi. «Bu adım medeniyet ve islâmğa büyük zarar ketirdi, çünki eski diniy kitaplarnı oquycaq qırımtatarlar az qalğan edi», – dedi siyasetşınas.
1920-nci seneleriniñ soñunda dinge basqı başlandı. Camilerni qapatqan ediler. «1929 senesi yüz bergen zelzele akimiyetke camilerni yoq etmege yardım etti. Yer teprenüvi camilerniñ çoqusı yerleşken Qırımnıñ yalıboyunı qaplap aldı. Zelzeleden soñ olarnıñ qullanması imkânsız oldı, akimiyet de bundan faydalandı», – dep qayd etti Muratova.
Onıñ aytqanına köre, XVIII asırnıñ soñunda yarımadada bir buçuq biñ cami bar edi, XX asırnıñ başında ise 729 qaldı. 20-nci seneleriniñ soñunda yalıñız 30 cami çalıştı, 40-ıncı seneleri ise bir danesi bile qalmadı.
Sovet akimiyetiniñ yapqanları qırımtatarlarnıñ oña olğan munasebetlerine tesir etti.
«Buña köre sizler Ekinci cian cenki ve almanlarnıñ kelmesinen bağlı Qırımnıñ yañı saifesinde qırımtatarlar is etken duyğularnı añlay bilesiñiz. Olar (almanlar – muarrir) 1941 senesi oktâbr ayında keldiler. Kelip camilerni açtılar. Birden 50 cami açıldı. Olar musulman komitetlerini qurıp başladılar», – dedi siyasetşınas.
Elmira Muratovanıñ aytqanına köre, Almaniya Türkiye cenkke qarışıp, oña yardım etecegine ümüt etken edi. Aynı bu sebepten türk halqlarğa nisbeten böyle adımlar atılğan edi.
«Men kollaboratsionizm aqqında subetleşmege istemeyim, bu mevzunı vesiqalar esasında raqamlar aqqında ayta bilgen mütehassıslar aydınlatmaq kerek. Men bir şeyni qayd etecem, 1944 senesiniñ mayıs ayında qırımtatarlarnı işğalcilernen işbirliginde qabaatlap, sürgün ettiler. Olarnıñ ayatında bu eñ facialı vaqia oldı. Sürgünlik ocalardan talebelerge diniy bilgiler yetkizüvni yoq etti. Adamlarnı er şey qarışqan yerde çıqardılar. İslâm bayağı deñiştirilgen edi ve yalıñız umumiy merasimler qaldı. Onıñ içün qırımtatarlar yarımadağa avdet olğan soñ din ilerilemesinen bağlı bir sıra problemler yaşadılar», – dep qayd etti ekspert.
Qırımda islâmnıñ ğayrıdan canlandırılması Ukraina mustaqilligi zamanında başlandı. Musulman cemiyetleri peyda oldı ve 323 cami quruldı.
Elmira Muratovanıñ «Qırımda İslâm: tarih saifeleri ve zemaneviy kerçekleri» lektsiyası «Qırımtatarlar kimlerdir?» Lvov lektsiyalarında beşinci oldı. Lektsiyalarnıñ teşkilâtçıları – «Krım SOS» cemaat teşebbüsi ve Ukrainada Avropa Şurasınıñ ofisidir.
