Link açıqlığı

Saatnıñ esas haberi

Qırımlı ve ukrainliler: bir-birimiz aqqında neler bilmey edik


Оleksa Gayvoronskiy
Оleksa Gayvoronskiy

Lviv – Qırım hanlığı boyunca mütehassıs, tarihçı ve ATR telekanalınıñ alıp barıcısı Оleksa Gayvoronskiy Ukraina ve Qırımnıñ umumiy tarihiy bağları aqqında tarif etti. İlk Lvov kütüphanesiniñ divarlarında keçken körüşüv devamında alim qırımtatarlarnıñ Ukraina devletiniñ tarihında olğan rolü ile bağlı öz hususiy noqtaiy-nazarını bildirdi.

Оleksa Gayvoronskiy lektsiyanı böyle bir malümattan başladı: Ukraina şimdi añlaşılmağan bir vaziyette buluna ve Qırım ile ne yamaq kerekligini añlamağa tırışa. «Qırım şimdi anayasa sıñırlarımızda degil, Ukraina şimdi bir saqattır. Hoşsuz bir al. Faciadır», – dedi alim.

Qırımnıñ ğayıp etilüvi, Gayvoronskiyniñ fikrine köre, – ukrainliler içün yarımadağa olğan munasebetini ğayrıdan tüşünmek ve facia yalıñız territoriyanıñ ğayıp etilmesinde olmağanını añlamaq içün bir imkândır. «Ukraina eki tamır halqından birini coydı. Esas zenglinlik – topraq degildir. Zenginlik – insanlardır. Ukrainanıñ faciası şundadır ki, o kendi sıñırlarında bir halqnı ğayıp etti», – dedi tarihçı.

Оleksa Gayvoronskiyni Qırımnıñ ğayıp etilmesine onıñ, aytqanı kibi, ziyalılarnı teslim etken ve fikirleri içtimaiy ketişatqa tesir etken ukrain dost ve tanışlarınıñ munasebeti pek ıncıttı. «Lvivde yaşağanlar maña: «Ne olsa-olsun, Qırım iç bir zaman bizimki degil edi. Anda işanmağa mümkün olmağan tatarlar ve er vaqıt Ukraina terkibinden çıqmağa istegen rusiyeliler yaşay edi. Bizge elektoral vaziyetni ep beter etken diyar nege kerek. Er vaqıt anda Rusiye ve kommunistik küçlerine rey bere ediler, Qırımnıñ özü ise daima devlet yardımına muhtac edi» kibi laflarnı aytqanda, men ep şaşam,– tarihçı öz ukrain tanışınıñ sözlerini aytıp berdi.

Böyle bir fikir, Gayvoronskiyniñ aytqanı kibi, qıtaiy Ukraina sakinlerinde Qırımnı bilmegenleri içün bardır. Yarımadanıñ qıtada Qırımnıñ menfaatını añlata bilgen şahsiy «elçileri» az sayıda olğanı sebebindendir. «Qırımnı Ukraina ile tek gaz, ışıq, suv keçken borular ile bağlamamaq içün faal sürette çalışmaq kerek edi. İnsaniy munasebet ağlarını teşkil etmek kerek edi»,– dey tarihçı.

O emindir ki, Qırımdan vazgeçmek – devlet hainligi ile bir kele. «Topraq bütünligi olmağan devlet iç bir vaqıt tam uquqlı olamaz», – dedi Gayvoronskiy.

Tarihçı şuña da qayd etti ki, Ukrainağa Qırımnı añlatmaq ve Ukraina neniñ oğrunda küreşecegini köstermek içün farqlı mütehassıslarnıñ areketleri olmalı. Gayvoronskiyniñ özü ise, Qırım hanlığı boyunca mütehassıs olıp, Ukraina ve Qırım hanlığınıñ üzülmez alâqası aqqında ayttıp berdi.

Altın Ordu devri

Özüne ukrain knâzlıqlarnı alğan Ulu Litvan Knâzlığınıñ ve Qırım menfaatı Altın Ordunı devirmek meselesinde bir edi. O vaqıt Qırımda tamır qavim teşkil etilmege başladı. Ukraina ise, Litvan knâzlığı sayesinde ordu üküminden azat olundı.

Litvan knâzi Vitovt Altın Ordu çöl padişaqlığına «destek taqımını» teşkil etmege başladı ve Qırımğa öz adamını – Lidede (şimdi Aqrusiye) doğğan Hacı Geraynı yolladı. Litvan knâzi yardımı ile Haci Geray öz ğalebe yolunı Kiyevden Qırımğa başladı. Kiyevde qırım ziyalılarnıñ temsilcileri ile Haci Geray yarımadağa keldi ve bir qaç ay devam etken mucadeleden soñra tahtqa turdı. Bundan soñ Ordu leh-litvan sıñırlarını artıq tiymedi, çünki han, sıñırlarını qorup, Leh-Litvan devletini qorçalay edi. Bunıñ sayesinde leh vaqanuvislerden ukrain topraqlarnıñ bekçisi unvanını qazandı.

Menfaatlarını qorçalap, Haci Geray ukrain topraqlarını da qoruy edi. Şunıñ içün Qırımda mustaqil devlet qurulmasınıñ leyhası çalıştı – Şarqiy Avropanıñ ayatı sakin oldı
Oleksa Gayvoronskiy. ​

Menfaatlarını qorçalap, Haci Geray ukrain topraqlarını da qoruy edi. Şunıñ içün Qırımda mustaqil devlet qurulmasınıñ leyhası çalıştı – Şarqiy Avropanıñ ayatı sakin oldı,– dey Oleksa Gayvoronskiy.

Faqat Ordunıñ zevalı müsbet neticelerni tek Qırımğa degil, Moskva knâzlığına da ketirdi. Bunıñ ile Moskoviya Qırımnıñ Altın Orduğa qarşılığında şerigi edi ve Litva ve Poloniyadan daa da faydalı edi. Çünki o vaqıtları Ordu bulunğan topraqlar ile sıñırdaş edi.

​Moskva ve Qırım öz işbirligini pekitkende, Litva ve Poloniya ile qırım munasebetleri beterleşmege başladı. Ulu Litvan Knâzlığı ve Moskva knâzlığı şimaliy ukrain topraqları mevzusında territorial davanı başladı. Moskva Ordudan azat olğanı sebebinden bu davada ğalebe qazanmaqta edi. 1482 senesi Qırım hanı Moskvanıñ sımarışı ile Kiyevni yaqtı.

«Qırım hanlığınıñ süreti ğayet havflı edi. Ukrain ve qırım halqlarnıñ munasebetleri uzlaşuvsız olğanı kibi korüne edi. Amma mesele qomşularnıñ ahlâqiy printsiplerinde degil edi. Mesele yarımadanıñ menfaatlarını qorçalağan muayyen qanunlarda edi»,– dep añlata alim.

Qırımnı havflı bir devlet olaraq tanıy ediler, amma o ğayet zayıf edi
Oleksa Gayvoronskiy

Esas meraq Qırımnıñ öz devletliginiñ saqlanması edi. «Qırımnı havflı bir devlet olaraq tanıy ediler, amma o ğayet zayıf edi. Altın Ordu ile mucadele vaqtında yarımada bir qaç kün içinde bütünley bozula edi. Qırım qıtada areket etken ve er ande oña tüşe bilgen küçlerden qorqa edi»,– dey tarihçı.

Bu şaraitlerde, Oleksanıñ sözlerine köre, qırım hanları küçlerni öz sıñırlarında tutmağa tırışa ediler. Ve hanlarnıñ Ukraina ile munasebetleri de bu qaidege riayet ete edi. «XVI asırda Selimniñ qanunı bar edi. Qırım hanı de Moskva, de Poloniya yönelişini saylap alğanını añlatqan bir qanun edi. Mesele şunda ki, han Moskvanıñ ğalebesini körse, Qırım Moskvağa ücüm ete. Eger Poloniya ğalebe qazansa, han küreş yolu ile Poloniyağa kete. Qıtada küçlerniñ zayıflaşuvı Qırımnıñ özüne telükeli edi», – dep añlata Gayvoronskiy.

XVII asırda bu qaide bozuldı. İslâm III Geray han Bogdan Hmelnitskiy ile Reç Pospolitayağa qarşı muvafaqiyetli seferlerni yapa edi. «Ne sebepten öyle oldı degen sualge – han hain edi kibi cevapnı bermek mümkün. Amma hannıñ iç bir areketi mündericesiz degil edi. O vaqıt Poloniyada Qırımnı zapt etmege ciddiy bir niyeti bar edi, şunıñ içün han Hmelnitskiy ile ittifaqnı qurdı. Poloniya zayıflaştı ve, belki de, han, maqsadına irişkenini belledi. Amma Poloniya buhranı fonunda Moskva küçüni qaviyleştirdi ve balans bozuldı. Moskva özüne Ukrainanı qoştı ve daa da küçlü olmağa başladı. Neticede em Qırım, em de Poloniyanı yuttı. İşte, bu – küçler balansınıñ tüşürilüvi demektir», – dep yekün çeke tarihçı.

Qırımda qul satuvı. Kârnıñ sekiz fayızı

Oleksa Gayvoronskiy şunı da qayd ete ki, ucmler em Qırımdan qıtağa, em kazaklar tarafından yarımadağa etile edi. O vaqıt insanlarnı qulluqqa yollay ediler. Bugün qul satuvı meselesini Qırımda hanlıqnı «iqtisadiyatı qul satuvında şekillengen zararlı bir devlet» olaraq köstermege tırışqan Rusiye tarihçıları qullanıla. Faqat Gayvoronskiy Qırım hanlığı aqqında bu kibi teessuratlarnı red ete. «Kefede Qırımdaki eñ büyük qul satuv çarşısı yerleşe edi. Mında bergi qaydlarında qul satuvından kârnıñ fayızı 8% teşkil ete edi. Şunıñ içün Qırım aqqında tek qul satuvı ile yaşağan bir devlet aqqında aytmağa mümkün degil», – dey Gayvoronskiy.

Tarihçı böyle sual bere: slav halqları daima tatarlarğa, şu cümleden, qırımtatarlarğa nefret duyğanı aqqında aytqan rusiyeli tarihçılar ile razı olmaq kerekmizmi? «Bunı afu etmek ve unutmaq mümkün degil. Bu duşmanlıq qanımızdadır ve barışmaq, bir-birimizni quçaqlamaq ıntıluvlar ola bilmez, çünki bu kibi tarihiy keçmişimiz bar. Bu tarihçılar aqlılarmı?», – dep soray alim.

Ve kendi sualine cevap bere: «Qırım – yağmacılarnıñ kelgen yeridir, eger de kazaklar olarğa keder etmese, olar kerçekten de abrap keterler. Qırım – kazak ve lehler qorçalap olamağan insanlarnıñ esirge tüşken yeridir. Amma Qırım – insanğa kârnı ketire bilgen bir yerdir. Qırımğa etilgen kazak ücümleri da yarımada içün ğayet ağır edi», – dey alim.

Amma bu eki halqnıñ munasebetleriniñ yalıñız bir tarafıdır. Ukrainliler Qırımğa ticariy ücümlernen de kelgen edi. «Misal içün, Çumatskiy şlâh – tuz seferi. Satuv çarşıları, Dnepr otlağı, mında em qırım, em ukrain çobanları ayvanlarını otlata edi, hırsızlıq da olur edi»,– dedi tarihçı.

Gayvoronskiy qırımlı ukrainliler içün er vaqıt yeñilmez ve belgisiz bir yerden kelgen bir deşet kibi edi. İşte, mında Rusiye tarihiy tercribesi ile farqlılıq saqlıdır. «Rusiye Qırım ile sıñırdaş degildir. Yani Rusiye çoq asır devamında sabır etip, qırımlılarnı öz halq ağız yaratıcılığında yeñilmez bir deşet olaraq köstere edi», – dedi alim.

Ukrainlilireniñ qırımlılarğa olğan nefretini Gayvoronskiy Qırım arbiy areketçinliginden eñ çoq Galiçina ve Podolye zarar körgenini tasdiqladı. «Biz şimdi qırımlılarğa qanda aqqan nefretni köremizmi? Bu qırımtatarlar içün eñ lütüfkâr regiondır», – dey tarihçı.

Neticede Gayvoronskiy Qırım ve Ukrainanıñ umumiy tarihınıñ başlanuv vaqtını añlattı. «O uzaq 1954 senesinde başlandı. Nikolayev vilâyetiniñ cenübinde Ölviya qadimiy antik polisi bar. İşte, mından çıqqanlar Hersonesni meydanğa ketirdiler. Bu şimdi antik devirinden bir misaldir»,– dedi Gayvoronskiy.

«Qırım hanlığı ve Ukraina: taqdirniñ umumiyligi» serlevalı lektsiya «Qırımtatarlar kimlerdir?» mevzusında keçirilgen dörtünci lektsiya edi. Lektsiyalarınıñ teşkilâtçıları – «Krım SOS» cemaat teşkilâtı ve Ukrainada Avropa Şurasınıñ ofisi.

Олекса Гайворонский: Крымское ханство и Украина
Bekleñiz, lütfen

No media source currently available

0:00 0:02:06 0:00

XS
SM
MD
LG