Kiyev – Aqmescit – Qırımtatarlar ve ukrain tarafdarlarnıñ taqip etilüvinen başlap, yarımada sakinlerine Rusiye vatandaşlığını qabul etmege mecbur etilüvine yekünlep. Bu ve diger bir sıra vaqialar Human RightsWatch halqara uquq qorçalayıcı teşkilâtınıñ esabatına kirsetildi. Vesiqada, halqara qanunlarına esaslanıp, Qırımnı işğal etilgen territoriya kibi adlağan teşkilât, insan aqları bozuluv adiselerini tasvirledi. Ekspertlerniñ fikirince, bu saada vaziyet ep kerginleşecek. Eñ havflı alda qırımtatarlar bulunalar.
Teşkilâtta aytqanları kibi, Rusiye Qırımnı işğal etkeninen yarımadada insan aqlarını qorçalamağa da da qıyın oldı. Rusiyeniñ Qırımdaki areketleri aqiqaten de işğal deyler. Çünki, Ukraina ükümeti razılıq bermegeni alda qomşu devlet ukrain territoriyasını idare etmekte, deyler uquq qorçalayıcılar.
Maruzada aytılğanı kibi, yarımada Rusiyege qoşulğan soñ, qırımtatar ve ukrain tarafdrlarnı taqip etip başladılar. Human Rights Watch teşkilâtınıñ malümatına köre, fevral ayından başlap, 15 adam ğayıp oldı ya çalındı. Eki adam öldürilgeni belli. Olardan biri, Reşat Ametovnı soñki sefer martnıñ 3-nde Aqmescitniñ merkezinde körgen ediler, onı andan arbiy urbada üç belgisiz şahıs alıp ketti. Teşkilât, arbiyler "imayecilerniñ" vekilleri olması mümkün, dep tahmin ete. Ametovnıñ cesetini martnıñ 15-nle 2014 senesi taptılar.
Bundan da ğayrı, qırımtatarlarnıñ evleri, cami ve mekteplerinde tintüvler teşkil etildi. Meclis binası tintüvden soñ, qaptıldı. Yerli akimiyet Meclis yetekçileri Mustafa Cemilev ve Refat Çubarovğa yarımadağa kelmege yasaq ettiler, em de temsiliy organnıñ başkha azalarını da taqip ettiler.
Qırım matbuat vastaları öz-özlerini nezaret eteler
Maruza müellifleriniñ malümatına köre, qırımtatar ve ukrain yaqlı matbuat vastalarını da raat qaldırmaylar. Rusiye qabul etken qararğa köre, Qırım matbuat vastaları devletniñ qanunları boyunca 2015 senesiniñ yanvar ayına qadar resmiyleştirilmek kerekler. Akimiyetni teñqid etken mühbirler daa çoq basqı is etip başladılar.
Akimiyet, hususan, "Ekstremizm aqqında" tekmil yazılmağan qanunnı qullanalar. Misal içün, "Avdet" qırımtatar gazetasınıñ "işğal", "istilâ", "vaqtınca işğal etilgen" kibi sözler içün ekstremizmde qabaatladılar. Human Rights Watch bildirgeni kibi, FSB (FHH) gazetanıñ baş muarriri Şevket Kaybullayevni tenbiyelep, ileride bu kibi şübeli maqaleler çıqsa, gazetanı qapatmağa vade etti. Akimiyetniñ bu qorquzuvları sebebinden mühbirler özlerini nezaret etmege mecburlar.
Aynı zamanda, Qırım yolbaşçısı Sergey Aksönov Rusiyeniñ Qırımda ükümetini tanımağanlarını cezalaycağını açıqtan-açıq ayttı. Bunı o, "Kommersant" neşirine sentâbrde bildirgen edi. Rusiye prezidenti yanında insan aqları boyunca şurasınıñ toplaşuvında Vladimir Putinniñ Qırımda aqsızlıq aqqında malümatqa olğan davranışı da diqqatnı celp etti. Rusiyeli publitsist Nikolay Svanidze, qırımtatarlarnı sıqıştırğanlarını aytqanda, Putin bu aqta haberi olmağanını ayttı.
Rusiye halqara qanunlarını bozıp, Qırım sakinlerini yañı vatandaşlıqnı qabul etmege mecbur ete.
Uquq qorçalayıcılar qayd etkeni kibi, Qırımda da bir ciddiy bozuluv bar. O, yañı vatandaşlaıqnıñ qabul etilüvinen bağlı. Misal içün, ukrain pasportlarınıñ saiplerine devlet ve yerli akimiyet organlarında vazife tutmağa yasaqtır. Diger taraftan, rusiyeli vatandaşlıqnı qabul etkenlerni birden arbiy hızmetke çağırmaq mümkünler.
Rusiye Qırım sakinlerini eki pasport arasında saylamağa mecbur ete, aynı zamanda, ukrain vesiqalarnı saylağan soyu mutlaqa çeşit meselelernen rast kelecegini bile.
Maruzada bildirilgeni kibi, böyle etip Rusiye em halqara qanunlarnı boza, em de Ukraina vatandaşlarını aqaretley.
Bunen beraber, Ukraina da insan aqlarını boza. Kiyev akimiyeti evelden aytqanı kibi, Rusiye vatandaşlığını qabul etken Qırım sakinleri cezalanmaycaq.
Amma, ukrain sıñırcıları yarımada sakinlerini tinteler. Rusiye pasportı tapılsa, Ukrainağa kiriş yasaq etile.
"Qırım ile bağlı büyük halqara narazılıq kösterildi. Amma, buye terli degil. Daa çoq şey yapılmaq kerek. Bütün dünya Qırımda ne olıp keçkenini nezaret etmeli",– dep ayttı Human Rights Watch-nıñ tedqiqatçısı Yuliya Gorbunova.
Maruza müellifleri rusiyeli akimiyetni bütün areketlerni toqtatamağa çağıralar. BMT-nıñ ayırı gruppalarnıñ cinayetlerniñ taqiq etilüvinde iştirak etmege çağıralar. ÖBSE-niñ mahsus nezaretçilerine Qırımda bulunmaq aq berilmek kerek.
Batqannıñ özü-özüni qurtarmaq kerekmi?
Meclis azası Eskender Bariyev Qırım.Aqiqatqa aytqanı kibi, qırım ile sıñırnı keçkende daima bir saatke qadar tutula. Apayı ve eki küçük balasınen yaşağan Aqmescitteki dairesinde tintüv ötkerildi ve bütün tehnika tahliye etildi.
Şimdi, Bariyevniñ fikirince. Yerli uquq qorçalayıcı teşkilâtnı meydanğa ketirmege vaqıt keldi. Noyabrde o qurğan "Qırımtatar halqı aqlarını qorçalağan Komitet" taqdim etildi.
"Biz em ayırı şahıslarnını, em de umumen halqnıñ aqlarını qorçalamaq niyetindemiz. Diger millet vekillerine de yardım qolunı uzatmağa azırmız", – dedi o.
İlki adımlardan biri, halqara uquq qorçalayıcı teşkilâtlarnen bağ tutmaq, şu cümleden rusiyeli teşkilâtlarnen, Rusiye prezidenti yanında insan aqları boyunca Şura ile köpürni meydanğa ketirmeknen bağlı olacaq. Noyabr 20 kününden başlap, teşkilât gece-kündüz çalışacaq telefon nomerlerni belli etecek. Dekabr 1 kününden sayt çalışacaq.
Rusiye siyasetine tesir etecek usullar endi qullanıldı, – ekspert
İnsan aqları boyunca alan missiyasınıñ mütehassısı Vissarion Aseyevniñ fikirince, Rusiyege tesir etmesi mümkün er usul endi işletildi.
"Qırımnıñ işğalinden evel bir de bir usullar aqqında aytmaq mümkün edi. Bugün ise, Rusiye halqara qanunlardan tış areket etken vaqıtta, bir de bir şey yapmaq imkânsız kibi körüne", – dey uquq qorçalayıcı.
Eñ telükeli şey, "keçici müddetniñ" uzatıluvı, deyler ekspertler. Çünki, Rusiyeniñ mahkeme, politsiya ve prokuraturasına muracaat etmege sare olmaycaq.
Qırım.Aqiqat soravdan keçirgen ve adlarını belli etmemege rica etken mütehassıslarnıñ fikirince, yarımadada insan aqları boyunca vaziyet ep kerginleşecek. Yarımadada arbiyler çoqlaşacaq, "imayecilerniñ" faaliyeti devam ettirilecek. Közeticilerniñ fikirince, eñ çoq qırımtatarlar zarar körecekler, çünki Rusiye olardan endi duşmanlar yasadı.
