Musa Mamut – qırımtatar halqı tarihında saqlanıp qalğan qırımtatarlardan biri. 1978 senesi iyün 23 künü Musa Mamut sovet ükümetiniñ sıqıştıruvına narazılıq kösterip, kendini yaqqan edi. O Qırımğa 70-nci seneleri qaytacaq oldı, o vaqıt qırımtatarlarnıñ buña resmiy aqqı bar edi. Semetdeşleri tek 80-nci seneleri qaytıp olğanlarını köz ögüne alsaq, Musa Mamut vatanda yaşap oldı. Amma, 70-nci seneleri bu yaşayış pek kergin edi. 1985 senesi iyün ayında ukrain Radіo Svoboda-sınıñ efirinde yañğırağan uquq qoruyıcı Ayşe Seytmuratovanıñ arhiv malümatlarını ketiremiz.
1967 senesi sentâbr 5 künü Sovet ükümetiniñ Yuqarı Şurası 1944 senesi qırımtatarlarnıñ Qırımdan sürgün etilgenini esassız tanıp, halq vekillerine resmiy olaraq Sovet ükümetiniñ er köşesinde yaşamaq mümkünligini aqqında ferman çıqardı. Bu vesiqa dünya yüzüni körgen soñ, Qırımğa biñlerce qorantalar yol aldılar. 1975 senesi aprel ayında Musa Mamut ta vatanğa köçti. Aqmescit civarındaki Beş-terek köyünde ev satın aldı ve vesiqalarnı resmiyleştirmek, qayd etilmek ve işke kirmek içün areket etip başladı.
Amma, Qırım akimiyeti gizli avaleler boyunca qırımtatarlarnı milliy mensüplik boyunca taqip etmege başladılar. Musa Mamutnıñ qorantası da taqip etile edi. Köy şurasında oña evni resmiyleştirmege yasaqladılar, işke almadılar ve qayd etmege de red ettiler. Musa Mamut aytqan beyannamelerge red etüv ve qorquzuvlar eşite edi.
Vatanğa avdet etmesi içün mahkeme ettiler
Biraz vaqıt keçken soñ, akimiyet sözden işke keçti. 1976 senesi mayıs 13 künü Musa Mamut ve apayı Zekiye Abdullayevaı Aqmescit rayon mahkemesi «pasport rejiminiñ bozuluvında» qabaatladı. Sovet Ukrainanıñ Cinaiy Kodeksiniñ 196 –nci maddesine köre, Musanı eki yılğa azatlıqtan marum ettiler, apayı (üç balanıñ anası) - şartlı olaraq eki yılğa apis etildi.
1976 senesi iyün 3 künü Qırım vilâyet mahkemesiniñ qabaatlavında: «Mamut Musa ve Abdullayeva Zekiyeni mahkeme aprel ayında 1975 senesi Taşkent vilâyetinden Qırım vilâyeti Donskoye köyüne köçip kelgenleri ve Komsomolskaya soqağında ev satın alğanlarında qabaatladı. Mahkemede Mamut ve Abdullayeva qabaatnı öz boynuna almadılar. Mahküm etilgen Abdullayeva halq mahkemeniñ qararını lâğu etmege rica etti, çünki ne aqayı, ne de o cinayet yapmadılar, ortada üç bala bar, bundan evel mahkemege çekilmegen ediler ve fahriy yarlıqlarnen taqdirlengen edi. Mahkemeciler şikâyetni qanatlendirmediler. Aqmescit rayonınıñ halq mahkemesi qararnı deñişmey qaldırdı».
Musa Mamut ve apayını Taşkent vilâyetinden vatanğa kelgenleri ve evni satın alğanları içün mahküm ettiler. Amma, Musa Mamut ve Zekiye Abdullayeva Qırım Sovet Cumhuriyetinde doğdı: Musa – 1931 senesi Bağçasaray rayonında 1931 senesi fevral 20 künü dünyağa keldi, Zekiye ise Balıqlava rayonında 1932 senesi mayıs 20 künü dünyağa keldiler.
Qırım akimiyeti Musa Mamut ve apayını sıqıştırğan soñ, balalarını taqip etmege başladı. Mektepte 10-ncı sınıf talebelerniñ episine pasportlar berilgende, Mamutnıñ üyken qızı Dilâra Qırım icra vilâyet komitetiniñ qararını aldı: «Ana-babañız qayd etilmegeni içün, sizge pasportnı bermemek qararı alındı». Dilâra Mamutnı apis cezasınen qorquzıp, qırımtatarı olaraq ana-babsınıñ evinden ayırıp, Qırımdan sürgün ettiler.
«Kene de apis etermiz, ket»
1975 senesi azat etilgen Musa Mamut kene Qırımğa qayttı ve işke alınması ve qayd etilmek içün areketlerni ğayrıdan başladı. Ve ne yerge muracaat etmesin, kene de qorquzuvlar eşitti: «Apis etermiz, ket».
Ve kerçekten de, çoqqa barmay 1978 senesi iyün ayında Beş-terek köyüne taqiqatçı kelip, Musa Mamutqa qarşı cinaiy iş açılğanını bildirdi. O şunı ayttı: «Siz Qırımdan ketmeseñiz, sizni apiste yoq etmek içün er şeyni yaparmız». Buña Musa Mamut şöyle cvaplandı: «Qırım-vatanım. Men vatanga yaşamaq ve ölmek içün keldim. Bu sefer meni tirileyin almazsıñız: men benzin azırladım».
İyün 23 künü Musa Mamutnıñ evine militsioner kelgende, o urbasını deñiştirecek kibi aranğa kirdi. Üstüne benzin tökti ve militsionerge yaqınlaşqanda özüni yaqtı. Musa Mamut 11 yaşındaki oğlunıñ közü ögünde yandı. Bala: "Baba, kerekmey", dep bağırğanı da onı toqtatmadı. Sabırı tükendi. Militsioner ise, ateşni söndürmek degil, mototsiklnı qaldırıp, qaçıp ketti.
Mamutnıñ kendini yaquvı bütün halqnıñ faciasıdır
İyün 28 künü 1978 senesi Aqmescitniñ hastahanesinde Musa Mamut keçindi. Tibbiy vesiqada, teniniñ 90 fayızı yanğanı aqqında bildirilgen edi. Men bu vessiqalarnı, 1978 senesi Musa Mamut aqqında malümat toplağanda öz közlerimnen kördim (Ayşe Seytmuratova yaza – müel.).
Qırımtatar kitaphaneside sergi, Aqmescit, 2008 senesi
Musa Mamutnıñ ölüminden soñ da, qorantasını raat qaldırmadılar. Apayı Zekiye Abdullayevanı defalarca soravğa çeke ediler. Biraz vaqıt keçken soñ, Qırımda yazmağa işandırdılar ,amma onıñ yerine Zekiye aqayı Musa kendini yaqqan vaqıtta mesülietsiz olğanını tasdiqlamaq kerek edi. (yani, añsız bir alda olğanını isbatlamağa kerek edi).
1968 senesi Ukrainanıñ paytahtında da bu kibi facia yüz bergen edi: Oktâbr iñkilâbı bayramı arfesinde 50 yaşında ukrainli Vasiliy Makuh, Kreşçatikte üstüne benzin tökip, Kalinin medanynda canlı meşal olaraq çapıp, «Serbest Ukraina yaşasın» kibi şiarlarnı qıçırdı.
Vasiliy Makuh – Lvov civarındaki Sakol rayonında doğdı, talin lagerleriniñ sabıq mahkümi ,Dnepropetrovsk civarında yaşap, ocalıq yaptı. Özüniñ narazılıq numayışını Pragada Yan Palahnıñ yaquvından eki buçuq ay evelsi yaptı. Amma, Yan Palahnı bütün Praga defn etti, ve merkeziy Çehoslovakiya neşiriniñ birinci saifesinde onıñ resimi yerleştirildi.
Hastahanede vefat etken Vasiliy Makuhnıñ cesetini ise gizlediler ve atta qayda olğanını ne apayı, ne de balalarına ayttılar.
Qırımtatarı Musa Mamut aqqında da hatıranı yoq etmege istediler, amma, bu 1944 senesi mayıs 18 künü başlanğan bütün halqnıñ faciasıdır. Musa Mamut, ebediy meşal olıp, bütün keçmişlerniñ bir abidesi sayıla.
Mettiniñ azırlanuvında destek köstergen 60-ncı senelerniñ Muzeyine teşekkurler bildiremiz.
