«Fikir» rubrikası, mahsus Qırım.Aqiqat içün
Ukrayinada qırımtatar halqınıñ statusı ile bağlı meselelerniñ muzakeresinde, Ukrayinanıñ qırımtatarlarnıñ inkişaf etmesini bir müit olaraq körülmesi kibi esas bir komponent yoqtır. Taliller, publitsistika öz toplulıqlarına – qırımtatarlarnıñ siyasiy, içtimaiy, medeniy ve diger hususiyetlerine ve ayrıca bu kibi özelliklerniñ beslenmesine ve inkişaf etmesine izin bergen halqara uquq qaidelerine ve milliy qanunlarğa diqqat eter.
Aslında qırımtatarlarnıñ bugünini ve kelecegini añlamağa tırışqanda yerine ketirilmeli olğan esas intellektual meşğuliyet halqnıñ bu hususiyetleriniñ köntekstnen nisbetleştirilmesidir. Fizikiy dünyada könekst tatbiq olunğan öptikanıñ mıqyası ile tariflenir. Qırımtatarlarnıñ inkişafını Qırım yarımadsınıñ sıñırlarında, Ukrayina şarqınıñ sıñırlarında, çazet Ukrayina, Qara deñiz makro bölgesi, Şarqiy Avropa ve ilâhre sıñırlarında qavrana bilir. Ğayeler ve manalar alesinde daa çoq köntekst bar ve olar mıtlaqa topraq ceetinden tariflenmegen. Qırımtatarlar türkiy halqlar ailesi, İslâm alemi, eski Qırım hanlığı halqları, dünyanıñ tamır halqları ve ilâhre çerçivesinde incelene bilir.
Qave, bazar ve esnaflar. Qırımtatarlarnıñ sürgünlikten evelki turmuşı (fotoresimler)
Qırımtatar halqınıñ inkişaf vektorını belgilegen esas müit umumen Ukrayinadır. Bir devlet, cemiyet, fizikiy ve timsaliy meydan olaraq Ukrayinadır. Bu iddianıñ esasında bir qaç obyektiv sebep bar.
Birincide, milliy devletler globalleşmege baqmadan, insanlarnıñ kollektiv ve nizamlı yan-yanaşa yaşavını teşkil etmek içün eñ istiqrarlı qısımlar kibi öz aktualligini alâ daa saqlar.
Ekincide, bir bütün sistemalar kibi devletler insannıñ etrafındaki maneviy meydannı sıq şekilde toydurğan emiyetli miqdarda manalar yaratır. Ve bu sadece memleketke riayetkârlıq ve vatanperverlik ile bağlı degil. Doğru ve yañlış, yahşı ve yaramay, faydalı ve zararlı fikirlerimiz büyük ölçüde bir memleket içinde şekillenir.
Ukrayina qırımtatarlarnıñ bulunğanı bir müit olaraq ne qadar yahşı añlaşılsa, o qadar da qırımtatar halqınıñ inkişaf maqsatlarını muvafaqiyetnen belgilemek ve olarğa irişmek ihtimalı yüksektir
Ve soñuna, bugünde Ukrayina içinde yekâne ve bütün ve tış çevre boyunca aydın biri-birinden ayırılğan sıñırları olğan küçlü bir içtimaiy kün tertibini teşkil etmek ve ileriletmek qabiliyetini amelde kösterir.
İşte, Ukrayina qırımtatarlarnıñ bulunğanı bir müit olaraq ne qadar yahşı añlaşılsa, o qadar da qırımtatar halqınıñ inkişaf maqsatlarını muvafaqiyetnen belgilemek ve olarğa irişmek ihtimalı yüksektir. Ve aksine – böyle añlayışnıñ ne qadar yaramay olsa, Qırım ve qırımtatarlarnınh ukrayinlernen bir bütün siyasiy milletke integratsiyasını müşkülleştire bilecek muvafaqiyetsizlik ihtimalı o qadar da yüksektir.
Aslında, qırımtatar halqı Ukrayinanıñ siyasiy, içtimaiy, medniy köntekst kibi hususiyetlerini oqup, öz areket tarzı strategiyalarını keregi kibi şekillendirmek becerikligini mükemmelleştirmelidir. Halqınıñ öz hususiyetleriniñ köntekstiniñ hususiyetleri ile nisbetleştirilmesiniñ modelleştirilüvi qırımtatarlarnıñ Ukrayina ile bir müit olaraq şuurlı, idare etilgen, devamlı ve semereli qarşılıqlı alâqasını teşkil eter.
Qırımtatar bayrağı künü. Mustaqillik meydanında miting. Kıyiv, 2018 senesi iyünniñ 26-sı
Qırımtatarlar Ukrayina kün tertibiniñ Aropada ve aksine – Ukrayinada Avropa kün tertibiniñ ileriletilmesinde çempion ola bilir
Misal olaraq, Ukrayinanıñ bütün komponentlerine ve alt sistemalarına tesip etecek esas tendentsiyalar arasında Ğarpqa doğru areket kibi Avropa ve Avropa-Atlantik integratsiya bar. Bazı aspektlerde böyle integratsiya qırımtatarlarnıñ insan aqları, azlıqlarnıñ aqları, demokratik idarecilik, kemiş cinayetleriniñ neticeleriniñ aşması ve adaletniñ tiklenmesi kibi mevzulardaki fikirlernen rezonans ete. Böyle meselelerde qırımtatarlar Ukrayina kün tertibiniñ Aropada ve aksine – Ukrayinada Avropa kün tertibiniñ ileriletilmesinde çempion ola bilir. Ve aksine – bazı aspektlerde zemaneviy tendentsiyalar qırımtatarlar içün qabul etilmez yañılıqlar ketire bilir, misal olaraq, orta tasilde. Böyle allarda ve tam da bu qısımda cevap tesirleriniñ körünmegeni qavmiy sıñırlarnı belgilep, bu kibi tesirlerden tecrit etme strategiyası tamamınen aqlı olacaqtır.
Ayan olmağan ve muvafıq olaraq keregi kibi resmiyleştirilmegen şey Ukrayinanıñ Global Cenüp ve Şarq ile munasebetlerdeki rolüne baqıştır. Yüksek seviyede bellisizlikke saip olğan meseleler arasında Ukrayinanıñ, misal olaraq, bugün Rusiye Federatsiyasını teşkil etken topraqlar ve halqlar ile daa sistemli çalışmağa devam etmek merağı ve istegi bar. Er eki alda da Ukrayina bu vektorlar boyunca daa izçen çalışmağa azır olsa, qırımtatarlarnıñ bu kibi halqlarnen medeniy, til, din aqrabalıqlarınıñ, beñzegen tarihiy taqdiri ile bağlı böyle bir areket içindeki müim yerini belgilemek mümkün.
Qırımtatar halqınıñ soyqırımı qurbanlarınıñ Añma kününe bağışlanğan tedbirde Ukrayina ile Rusiye arasındaki cenkniñ iştirakçileri. Kıyiv, 2019 senesi mayısnıñ 18-i
Qırımtatarlar musulman memleketlerden yañı kelgen sakinlerniñ yımşaq integratsiyasında organik bir amil olaraq hızmet ete bilir
Ayrıca qırımtatarlarnıñ Ukrayina terkibinde muvafaqiyetli inkişafı içün talilden soñ memleket içinde neler olacağını añlamağa ve böyle bir şaraitte qırımtatarlarnıñ rolüni belgilemege tırışmaq kerek. Yaqın yıllarda ve onyıllıqta Ukrayinanı devlet ve cemiyet kibi ne belgileycek? Siyasiy qurulış nasıl olacaq? Demografik trendler nasıl olacaq? Medeniyet, kirişimcilikte ve ilâhre trendler nasıl olacaq? Misal olaraq, qırımtatarlar musulman memleketlerden yañı kelgen sakinlerniñ yımşaq integratsiyasında organik bir amil olaraq hızmet ete bilir, olarnı Ukrayinağa aça bilir ve tış çevre ile azğariy alâqaları olğan qavmiy qozaqlarğa qapanmalarına izin bermey bilir.
Qırımtatarlarnıñ umumukrayin köntekstinde inkişafı ile bağlı muzakereler daa keniş ekspert daireleriniñ celp olunmasını talap eter, lâkin bu, artıq başladı. Em ukrayinler, em qırımtatarlar maqsat, degerlikler ve meraqlar aqqında doğrusını aytmağa, muvafıq urğularnı aydın şekilde tayin etmege ögrenmek kerek. Eminim ki, dialog içün bütün esaslar bar. Eger bu olsa, Ukrayinanıñ kelecegi ile bağlı devam etken muzakereler niayet böyle bir kelecekniñ terkip parçası kibi qırımtatarlarnıñ hususiyetlerini ve isteklerini nezaretke alacaq.
Arsen Jumadilov, qırımlı, "Kıyiv Moğıla akademiyası" Milliy universitetiniñ ocası, "İnitsiativa" leyhasınıñ iştirakçisi
«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün
***
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.