«Ocalar sovetlerden qalğan»: Ne içün Qırımda qırımtatar sürgünligini aqlamağa devam eteler?

Sudaq civarındaki Taraqtaş (Daçnoye) köyüniñ mektebinde tarih qavğası başladı. Talebelerden biriniñ anası Safinaz Aliyeva edebiyat ocası 1944 senesi qırımtatar sürgünligini 4-ünci sınıf talebeleri ögünde aqladı, dep ayta. Qırımtatar aqsaqalları video muracaatında bunı «milletlerara zıddiyetni çıqaruv» dep adlandırdı.

Safinaz Aliyevanıñ aytqanına köre, qızı aprelniñ 5-nde derste Ekinci cian cenki vaqtında Sovetlerniñ ordusında hızmet etken, soñra ise qorantasınen beraber sürgün etilgen qartbabası aqqında ikâye etti. Qızçıqnıñ aytqanına köre, bu ikâyeden soñ oca Yelena Rudenko sınıfqa qırımtatar halqı «satqın edi» ve «işğalcilerge Qırımnı zapt etmege yardım etti», şunıñ içün 1944 senesi sürgün etildi, dep tarif etken eken. Oca ve mektep adisenen bağlı açıq izaatlar bermedi. 2014 senesi aprel ayında Rusiye prezidenti Vladimir Putin qırımtatarlarnıñ reabilitatsiyası buyruğını imzalağan edi. Sürgünlikni aqlav adisesi aqqında Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında aytıldı.

Qırım.Aqiqat jurnalistleri bu mektepniñ müdirine telefon etmege tırıştı, amma neticesi olmadı, soñra müessisege yazma muracaat yolladı, kene cevap alamadı.

Taraqtan sakini, Samira Aliyevanıñ babası Ülvi Aliyev ocanıñ yapqanlarına şaşmadı, dep ayttı Qırım.Aqiqatqa.

– Bunı qızımdan eşitmedim bile – sınıfdaşınıñ babası telefon etti. Bu beklenmegen ya da şaşırtqan bir şey olğanını aytıp olamayım, amma açuvlandıra, ebet. Bu, halqımnıñ basqı, aqsız aqsımlav körgen yekâne ve ilk adisesi degildir. Sürgün etilgen ana-babalarımız bunı mektep, tehnikum, institutta körgenini aytqan ediler. Bundan soñ biz apayımnen de bunı kördik, şimdi ise balalarımız köre, yani devam etkeni körüne. Kene de bu keskin, ağır is etile. Biz mektep memuriyeti ya da ocanen bağlanmağa tırışmadıq. Reberimiz vaziyetniñ çaresine baqacaq, şunıñ içün subet seviyesinde degil, daa ciddiy muracaat etmege niyetimiz bar.

Ülvi Aliyev emin ki, ocanıñ areketlerine uquq ceetinden qıymet kesilmeli, çünki sürgünlik mevzusı ağır ve hususiydir.

– Adiseden ertesi künü şeer yolbaşçısınıñ tasil muavini ve Aqmescitten tasil naziriniñ muavini kelgen, malümatnı sorap teşkergenler. Olar mennen, başqa ana-babalarnen körüşti. Bunı qaldırmaycaqlar, baqacaqlar, dep aytqanlar. Öz seviyelerinde çezsinler – bu olarnıñ yeparhiyası, olarnıñ insanları, amma bu adise qanunğa uyğunmı baqılmalı.

Qırımlı tarihçı, tarih ilimleri doktorı Vladimir Polâkov Taraqtaş mektebinde sürgünlikni aqlav adisesi tesaduf bir şey olmağanını tüşüne.

– Oca samimiyetnen areket etkenine oşay: onı bunı aytmağa kimse zorlamadı, cenk iştirakçisi ne içün sürgün etilgenini özü añlatmağa istep, balalıqtan bilgenini, er kün, daima eşitkenini ayttı. Bu tarihiy versiya degil, «er kes bilgen» versiyadır. Qırımda qırımtatarlar arasında «20 biñ satqın» aqqında tarif etken onuncı sınıf dersligi tüzeltilmese edi, şimdi bu oca derslikte yazılğanlarnı añlata, dep aytar edi. Mayısnıñ 18-ne doğru bular daa çoq olacaq: ne yazıq ki, bir taraflı oyun. Yani sürgünlik aqqında aytalar, nasıl olğanını aytalar, amma ne içün olğanını aytmaylar – o zamanlarnıñ cinaiy rejimi, cinayetçi Stalin aqqında aytmaylar. Ruslar qırımtatarlardan artıq qorqmamalı – olarnı Qırımğa nasıl ketirgen olsalar, alâ daa özüni köçip kelgen olaraq is eteler.

Vladimir Polâkov

Esas Ukrainada olğan radio diñleyicisi Olga eskiden Qırımda yaşağanını ve qırımtatarlarğa qarşı yañlış fikirlerni çoq eşitkenini ayta:

«11 yıl mektepte ukrain tili derslerini berdim. Bu adise meni iç şaşırtmadı. 1999 senesi başladım ve daa Sovetler Birliginde ders bergen ocalarnen çalıştım. İlhaq olğanda olar bunı «quvana-quvana» qarşılağanlar, çünki bir çoqu yaşağan devletten nefret ete edi. Aytacağım, ocalar eski qaldı: farqlı zamanlarnı körgenler, amma mefküresi deñişmedi. Kimse Rusiyeniñ cinayetleri, Sovetler Birliginiñ cinayetleri aqqında tarif etmey – bunı bam-başqa tarzda aytalar. Mence, böyle adiseler daa çoq olacaq. Ukraina zamanında da az degil edi, ve qıyın meselelerni sıq-sıq añlatmağa, bir şeyler isbatlamağa mecbur olğan edik. Çoqusı oca bunı ciddiy saymağan edi – Ğolodomor kibi – Sovetler Birliginden ise ayrette qalğan ediler».

Qırımtatar resurs merkeziniñ yolbaşçısı, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azası Eskender Bariyevniñ fikirince, Qırımnıñ Rusiye akimiyeti sürgünlikniñ aqlanmasına gizliden qol tuta.

«Bu yanaşuvda sistema olğanını köremiz. Endi Qırım işğalinden soñ peyda olğan işğalci akimiyetniñ areketleri cail ocalarğa özüni köstermege imkân bere – men olarğa provokator dep aytar edim. Qırımda çoq yıllar devamında «qırımtatarlar lâyığını alıp sürgün etildi» degen malümat toplandı. Ebet, bir yıllar devamında buña qarşı küreştik, ve mustaqil Ukraina vaqtında bunı nasıl olsa da deñiştirip oldıq. Ne yazıq ki, bugünki künde menfiy areketler çoqça oldı. Bu psihologik yaranı endi 21-inci asırnıñ balaları da ala bile – bir vaqıtları sovet mekteplerinde oquğan ve aynı problemlerni körgen bizler kibi.

Eskender Bariyevniñ qayd etkenine köre, böyle adiseler aq qorçalayıcılar tarafından qayd etile ve Ukrainanıñ Rusiyege qarşı açtırğan ırqiy ayırım halqara davasına ilâve etile.

Eskender Bariyev

Qırımnıñ Bağçasaray rayonı Biya Sala (Verhoreçye) mektebinde talebelerniñ ana-babalarına rus tili endi yazılğan oquv tili anketini bereler, – dep bildirdi aprelniñ 4-nde faal Elmaz Qırımlı. Eskender Bariyevniñ qayd etkenine köre, bu Rusiye akimiyetiniñ qırımtatarlarnıñ ve ukrainlerniñ ana tilinde tasil almaq aqqını sıñırlamaq içün qullanğan usullardan tek bir danesidir.

– Böyle adiseler Aqmescit, Kefede ve Bağçasaray rayonında endi olğan edi. Biya Sala mektebinde mektep reberligi evelden tüşündi, dep ayta bilemiz, diger oquv yurtlarında ise ana-babalarnı qırımtatarca tasil aluv aqqında arizalarını bermemege iqna etkenler, çünki imkânlar yoq, ocalar yoq, sınıflar yoq eken ve ilâhre. Bazı vaqıtları utanmayıp arizalarnı qabul etmeyler – bu Aqmescitte oldı. Cemaatçılıq sahte Tasil nazirligine de yazdı, mektep müdirini politsiyağa da şikâyet etkenler, faqat bir cevap olmadı. Mektep memuriyeti eskisi kibi çalışmağa devam ete. Eñ yahşı alda qırımtatar tili bir ders olaraq ögrenile ve bu qadar. Bu şekilde mekteplerde ana tilini ögrenmek içün em dos-doğru, em dolayılı manialar yapıla.

Qırımnıñ Rusiye akimiyetiniñ statistikasına esaslanğan Eskender Bariyevniñ malümatına köre, yarımadada talebelerniñ tek 0,01%-ı ukrain tilini ögrene, qırımtatar tilini 3%-ğa yaqın talebe ögrene. Qırımnıñ Rusiye anayasasına köre ise, ukrain ve qırımtatar tilleri rus tilinen beraber devlet tili sayıla.

(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)

Sergey Mokruşin, Qırım.Aqiqat alıp barıcısı