"Qırım ve Rusiye tabiiy şey degildir". Sürgün etilgenlerniñ torunları bir nesilniñ ayatını deñiştirgen facia aqqında tarif eteler

"Hainler", "işbirlikçiler" ve "istenilmegen elementler" — böyle qabaatlavlarnen 1944 senesi mayısnıñ 18-nde sovet rejimi bütün qırımtatar halqını sürgün etmege başladı. Bir qaç kün içinde 200 biñden ziyade qırımtatar mal vagonlarında Qırımdan Orta Asiya ve Sibirge çıqarıldı ve evlerine qaytmağa yasaq etildi. 1989 senesi noyabrniñ 14-nde ŞSCB Yuqarı Şurası sürgünlikni takbih etken ve qırımtatarlarğa Qırımğa qaytmağa resmiy olaraq izin bergen deklaratsiyanı qabul etti.

1944 senesi mayısnıñ 18-nde sovet askerleri er bir qırımtatarnıñ evine kirdi. Gülnara Abdulayeva, Renat Settarov ve Feliks Karayevniñ qorantaları da istisna degil. Sürgünlik başlağanından 80 yıl keçken soñ, olar — endi sürgün etilgenlerniñ torunları ve torunlarınıñ torunları Qırım.Aqiqat içün öz qorantalarınıñ tarihını hatırlaylar ve bu travma olarnıñ ayatlarına alâ daa nasıl tesir etkenini, em de Rusiye qullanğan mifler, Ukraiyna silâlı quvetleri içün göñüllilik ve qartana-qartbabaları ögretken sabır aqqında aytıp bereler.

Olarnı sanki atıp öldürüv içün çıqara ediler

Gülnara Abdulayev

Gülnara Abdulayeva "evlenecek zengin qızlar" içün yapılğan eski kümüş qırımtatar quşağını köstere. O, qara urba kiyip keldi, onıñ üstünde ise "qoranta tüsü" dep adlandırğan quşaq bar. O, qadın iç körmegen qartanasından miras qaldı. Bu quşaq 1944 senesi mayısnıñ 18-nde o, diger qırımtatarlarnen beraber Qırımdan Orta Asiyağa sürgün etilgende qartanasınıñ üstünde edi. Sürgünlikte sağ qalmaq pek qıyın olğanına baqmadan, quşaq saqlanıp qaldı ve satılmadı. Şimdi Gülnara bu quşaqnı müim vaqialarğa kiye ve kelecekte balalarına qaldırmaqnı planlaştıra.

Sürgünlikni başından keçirgen qırımtatar quşağı, Kıyiv. Ukrayina, arhiv fotoresimi

Qadın mayısnıñ 18-nde olıp keçken vaqialar aqqında oña sürgünlik vaqtında 10 yaşında olğan qartanasınıñ aytıp bergenlerini hatırlay, o, askerlerniñ olarnı atışqa alıp ketkenlerini ve evden eşyalarını almaq kerek olmağanını aytqanlarını hatırlay edi.

Renat Settarov

Qırımtatarlarnıñ sürgünligi aqqında Renat Settarovnıñ qartanası da tarif ete edi. O, kiçik bir qız olıp, 60 kişilik vagonda yürgenini, "bir künde er kesge bir qopqa suv, bir qopqa tuzlu botqa" berilgenini ve sürgünlik yerlerine er kes barıp yetmegenini, çoqusı ölgenini ve bu demir yolunıñ yanında terk etilgenini aytıp bere edi.

Feliks Karayev

Feliks Karayevniñ qartana ve qartbabası sürgünlikten soñ tanış oldılar. Başta aqaynıñ bitasını Özbekistanğa sürgün ettiler. Anda, vokzalda, o — o vaqıt 20 yaşında bir qız edi — "qışlaq"tan yalıñız çıqqan kiçik bir qızçıqnı kördi — onıñ bütün qorantası yolda elâk olğan edi. Feliksniñ bitası onı alıp, öz qızı kibi terbiyeledi. 10 yıldan soñ qıznıñ babası — qırımtatar — emek ordusından qaytıp, qızını qıdırdı. O yoq olğanda bir qıznı terbiyelegen qadınnı körip, oña evlenmege teklif etti. Daa soñra olarnıñ da qızı — Feliksniñ anası doğdı.

Bitası, 1944 senesi mayısnıñ 18-nde evden quvulğanda eşyalarını eki sandığa toplap, olarnı kilitlegenini aytıp bergen. Aanahtarnı askerge bergen, çünki o, "qasevet etmeñiz, mında kimse bir şey hırsızlamaycaq" degen.

Qırım cebesiniñ Kıyivdeki ofisinde göñülli Feliks Karayev. Ukrayina, arhiv fotoresimi

Sürgünlikte qırımtatarlarnıñ yaşayışı qolay olmadı. Tuvğan Qırımdan sürgün etilgen yerlerde olarnı beklemey ediler.

"Sizge bir közlü ve eki boynuzlılar kelecek"

Özbekistanda Gülnaranıñ qarbitası, sürgün etilgen kolhozda muasebeci yardımcısı olıp çalışmaq imkân qazandı, amma yaşamaq qıyın edi. Sürgünlik yerlerine kiçik olğanda kelgen Gülnaranıñ bitası bağçalarğa meyva cıymağa qaça edi... aş yoq edi.

Sürgün etilgen qırımtatarlar içün lager barakı. Tasviriy fotoresim

Gülnaranıñ aytqanına köre, qırımtatarlar kelmezden evel yerli ealini olarğa qarşı qoya ediler ve "Vatan hainleri sizge kelecek", dep ayta ediler. Abdulayeva — tarihçı — er bir cenkte kollaborantlar bar ve bütün halqnı qabaatlamaq kerekmey, dep saya.

"Ailem, menim qarbitam, o, yaralanğan partizannı öz azbarında saqladı, oña baqtı, köyde ise nemseler tura edi. Yani, o, qorantasını büyük telükege oğrattı... ve böyle adiseler çoq edi", — dey Gülnara.

Qırımtatarlar aqqında er türlü yalanlar ayttılar.

"Sizge bir közlü, eki boynuzlı canavarlar kelecek. Olarğa iç bir şekilde yardım etmeñiz", — dey tarihçı. Onıñ aytqanına köre, soñra özbekler qırımtatarlar "olar kibi adiy insanlar" olğanını añladılar.

Renat Settarovnıñ qartanasınıñ ana-babası sürgünlikten soñra vefat etti, onı ise Özbekistanda balalar evine yolladılar. O, iç bir vaqıt şikâyet etmedi ve oña yahşı davranılğanını ayta edi.

Renatnıñ qartanasınen pek yaqın munasebeti bar. Qızı doğğan soñ, ilk iş olaraq oña telefon etti, o ise oña "maşalla" dedi. Qartanası aqqında tarif etkende, duyğuları taşa ve sakinleşmek içün vaqıt kerek. Renat dey ki, qartanası oña sabırlı olmaqnı ögretken.

Onıñ fikirince, qartanasınıñ tecribesi unutılmamalı.

Renat Settarov ve qartanası. Settarovnıñ şahsiy arhivi

"Bir çoq ölüm körmek, toprağından, evinden, bala evinden sürgün etilmek. Eki bala doğurmaq, soñra ise olarnı kömmek. Bundan soñ daa bala doğurıp, episini ayaqqa qoymaq... Maña yaqında onıñ azbarda, muzıka diñlep, oynap turğan videosını yolladılar. Aman-aman 90 yaşında, o ise öz qırımtatar oyunlarımıznı oynay, tayaqnen, tayaqnı çetke çeke, ve oynay", — dep tarif ete Renat.

O, eki yıldan berli onı ziyaret etip olamay, olar tek video bağı vastasınen qonuşalar.

Renat Settarov ve qızı. Settarovnıñ şahsiy arhivi

Qırım — Alladinniñ lampası

Feliks Karayev Qırğızistanda doğdı. Onıñ ana-babası Qırımğa Feliks doğğmazdan evel qaytıp olamadı, amma balalıqtan Qırım aqqında çoq şey eşitken edi.

"Qırım masal edi, Alladin lampası kibi, şarqtan bir şey. Menim tasavurımda: bu deñiz, bu palma ağaçları, men onı böyle tasavur ettim. Qırımtatarlarğa barmağa izin berilgeni aqqında haber kelgende, bu bayram edi", — dep hatırlay Feliks.

Onıñ qartanası Qırımğa 1989 senesi, ana-babası ise 1993 senesi qayttı. Orta Asiyadaki evlerini satqan parağa Qırımda bir yerde çette ev satın almaq mümkün olğan.

"Amma bu toqtatmadı, eñ esası Qırımda", — dep ayta Feliks.

Feliks Karayevniñ qartana ve qartbabası. Karayevniñ şahsiy arhivi

1945 senesi Gülnaranıñ qartbabası Qırımğa qayttı, amma oña Qırımda "seniñkiler" yoq, dep ayttılar. Oña yarımadanı terk etmek içün vaqıt berildi ve o, öz soy-soplarını qıdırmaq içün Orta Asiyağa yol aldı. O vaqıtları qırımtatarlarda böyle qıdıruvlar sıq rastkelgen edi.

"İnsan ailesini tapıp olamay ya da olar elâk oldı, dep aytıla edi. Bazı vaqıtları, meselâ, başqa qadınnen evlene edi, soñra, bir qaç yıldan soñ, onıñ qorantası sağ olğanı belli ola edi. Menim ailem ise biri-birini taptı", — dep ayta Gülnara.

Gülnaranıñ qorantası 1977 senesi Qırımğa qayttı. O, yarımadada endi doğdı.

"Ve ana-babama böyle bir adım atqanları içün pek minnetdarım", —dey qız.

Gülnaranıñ Naciye bitası Samarqandta. ŞSCB, 1948 senesi. Abdulayevanıñ şahsiy arhivi

Renat Settarovnıñ babası Özbekistanda doğdı. Ana-babasınıñ Ukrayinağa qaytmaq imkânı peyda olğanınen, onıñ qorantası sürgünlik yerlerini terk etti.

Renatnıñ babası büyügen soñ Zaporojjâğa oqumaq içün ketti, mında ukrayin qadınnen tanış oldı. Olar evlendiler, Renat Zaporojjâ şeerinde doğdı. O, Qırım ile alâqasını coymadı ve sıq-sıq yarımadada vaqıt keçire edi.

Nayle qartana ve İbraim qartbaba Aqyarda. SSCB, 1934 senesi. Gülnara Abdulayevanıñ şahsiy arhivi

Evge qaytuv

Gülnara Abdulayevanıñ aytqanına köre, qırımtatarlarnıñ sürgünlik travması "silinmez".

"Bizler, Golodomor ve sürgünlik vaqtında elâk olğanlarnıñ evlâtlarımız, bunı epimiz hatırlaymız ve bunı balalarımızğa er vaqıt aytacaqmız", — dey o.

Gülnara — tarih aqqında altı ilmiy-populâr kitapnıñ müellifidir. O, qorantasında er vaqıt bu ilimge ürmetnen yanaşqanlarını hatırlay.

"Amma qırımtatarlar kim olğanı aqqında oqulacaq kitaplar yoq edi. Ve meselâ, seni qırımtatar dep aytqan... yaşdaşlarıma qarşı çıqqan iç bir edebiyat yoq edi. Olar qırımtatar bile aytmaq ediler, "tatar" ve sizler "satqınsıñız" dey ediler. Ne içün biz hainmiz? Men buña nasıl cevap berecegimni bilmey edim", — dep hatırlay Gülnara. Böylece o, kelecekte olacaq zenaatını sayladı.

Gülnar Abdulayeva. Abdulayevanıñ şahsiy arhivi

Renat Settarov — İvan Franko adına Kıyiv teatriniñ aktörı, onıñ sanasını "memleketniñ esas teatr sanası" dep adlaylar. O, "genetik kodu" aqqında ayta, halqı başından keçken facia aqqında ayta, "özüni hatırlay".

"Sanada, çekim meydançığında bu, men oynap olğan ikâyeni daa yahşı añlamağa yardım ete. Bu, şahsiyetni daa yahşı añlamağa yardım ete, içimde olğanlarnı añlamağa yardım ete", — dep ayta o.

Adamnıñ aytqanına köre, tek öz tamırlarıñnı unutmamaq kerek degil, kimsege böyle yapmaq içün başqa bir şans bermemek kerek. "Afu etmemek, bunı men añladım. Bazıları içün bu ders ne qadar ögrenilse de, hatalarını tekrarlaylar, bağışlaylar... aynı bu ruslar bir vaqıtları ana-babasını sürgün etkenlerini unutalar", — dep ayta Settarov.

Renat Settarov İvan Franko teatriniñ sanasında. Ukrayina, arhiv fotoresimi

Renat uzun zamandır "Avdet" filminiñ stsenariyini yazmaq ğayesini taşıy. "Özbekistandan kelgen bir adam aqqında. 35 yıl devamında körmegen toprağına yaqınlaşqanını tüşüne. Özbekistanda vefat etken qartana ve qartbabası oña böyle bir topraq, böyle bir Qırım bar, dep aytqan edi", — dep tarif ete Renat. Şimdi o, böyle stsenariy yazmaq içün yeterli tecribesi olmağanını tüşüne ve onı Kıyivde degil de, Qırımda yazmaq kerek, dep saya. "Belki de, bu menim ömür maqsadım da olacaq — bir kün film çıqarmaq", — dey Settarov.

Renat Settarov İvan Franko adına teatrniñ grimörkasında. Ukrayina. arhiv fotoresimi

Türkiyede oquğan vaqtında Feliks Karayev 1783 senesi Qırım hanlığı Rusiye tarafından ilhaq etilgen soñ Osmanlı devletine köçken qırımtatarlarnıñ soyları ile körüşe edi.

"Yekaterina zamanında sürgün etilgen qırımtatarlarnıñ soydaşlarını kördim, yani olarnıñ büyük-büyük-büyük babaları... Olar Türkiyede yaşaylar. Vaqıt keçe. Yani, öz tamırlarını hatırlaylar, dep aytalar, amma olar endi bu medeniyette daima yaşağan kibi qırımtatarlar degil. Olar türklerden daa çoq. Ve añlaysıñ ki, böyle bir şey tekrar olsa, bütün kimligiñni ve halqıñnı coya bilesiñ. Onıñ içün biz şimdi 300-350 biñmiz. Bu pek kiçik raqam", — dep ayta Karayev.

Feliks Karayev göñüllilerniñ ştabında çalışa. Karayevniñ şahsiy arhivi

Rusiyeniñ Ukrayinağa tam miqyaslı istilâsı başlağan soñ, Feliks Karayev göñülli oldı. Şimdi o "Qırım cebesi" teşebbüsiniñ koordinatorı ola. Birinci künlerden başlap, olar memleketniñ cenübiy regionlarından insanlarnı tahliye etmege başladılar. Daa soñra bu gumanitar faaliyetke çevirildi ve Ukrayina Silâlı quvetleri içün yardım — olar cebege acele yardım maşnalarını, zırhlı yeleklerni, qayıqlarnı, FPV-dronlarnı ve ilâhre bereler. Olarnıñ maqsadı "vaqtınca işğal etilgen Qırımnı azat etmek ve evge qaytmaq"tır.

"Qırımtatar qayerde olsa, o er vaqıt Qırımnen beraber. Ne olsa da, o evge qaytacaq, — dey Feliks.

MALÜMAT: Ukrayinağa qarşı Rusiye silâlı ücümi 2022 senesi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.

Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.

Rusiye Ukrayinağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.