«Yañı qoranta quruluvınıñ tılsımlı esnası». Qırımtatar toy ananeleri aqqında sanat kitabı

Mahsus Qırım.Aqiqat içün

«Toy. Sevgi arfesi» kitabı («Wedding. The origination of love») – er ceetten hususiydir. Bu sanat kitabı, sanatnıñ ayrı çeşitidir, qırımtatar halqınıñ gençler, ana-babaları ve tuvğanlarınıñ toydan evelki munasebetleri, toy ve qorantanıñ birinci yıllarınıñ ananelerine bağışlana.

Leyha müellifi meşur qırımlı iş qadını Dilâra Yakubova, dizayner Feride Kurtmamedova, icadiy esnas reberi Lenyara Abibulayeva oldı, unikal fotoresimlerni belli qırımlı fotoressamları Smail Tantana, Reşat Aliyev, Ahtem Useinov, Girey Yakubov, Lenyara Abibulayeva yaptı. Kitap dört tilde – qırımtatarca, ukraince, rusça, inglizce – «Veselka» Kyiv neşriyatı tarafından basıldı, yüksek seviyeli poligrafik keyfiyeti bar, taktil is olsun dep, Harkivde «Triada-PAK» şirketi tarafından qabarıq basuv yapıldı.

Kitap yüksek seviyeli bediiy neşirdir. O, usta fotoresimlerde ve basuvda tek halqnıñ ananelerini (bu aqta daa soñra) aks ettirmey, er şey unikal Qırım tabiatı resiminde aks etilgen. Resimler halq sanatınıñ aman-aman bütün yönelişlerini köstere: nağış, altın nağış, filigran, kümüş mahsulatı, oyuv, qaqma resim, kilim toqucılığı, milliy aşlar, turmuş mahsulatı ve olarnıñ halq turmuşında qullanıluvı.

Sanat kitabı «yañı qoranta qurulğanda munasebetler nasıl qurulğanını, sevgi nasıl peyda olıp güllengeniniñ» tılsımlı esnasını aks ete. Ölümge qadar şartsız sadıqlıq, destek, sadaqat bar edi. Qorantalar balaban, dostane, işkir edi. Beraber bağçalarını ve tarlalarını baqa, turmuşlarını qura ve evleri Qırımnı soñsuz seve ediler», – dep yaza kitap müellifleri.

Kitap yaş qırımtatar qorantası qurulğanını aks etken üç büyük qısımdan ibarettir. Bu munasebetlerniñ er bir basamağı klassik halq ananeleri aqqında metindeki ikâyede ve fotoresimlerde kösterile. Kitapta genç qırımtatarlarnıñ çeşme ve özenlerniñ yanında ev içün suv alğanda tanış olıp subetleşkenleri şiir ve fotoresimlerda güzel ve şairane bir şekilde tasvir etilgen.

Kitap qırımtatar qorantalarında naziklik olğanını köstere. Bir yaş oğlan qoranta qurmağa azır olğanını is etse, amma ana-babası qudalıqqa barmağa azır olmasa, oğlan dos-doğru ana-babasına bir şey aytıp olamay edi, amma ana-babasına istegini bir şekilde bildirmek içün halq usulı bar edi – gece babasınıñ ayaqqabına mısır qoçanını qoya edi, ve ana-baba bu işaretni yahşı añlay edi.

Kitap qırımtatar musulman cemiyetinde qadınnıñ yeri aqqında halq ananelerini tenqit etkenlerniñ yañlış fikirlerini inkâr ete. Çoqusı allarda ana-baba balalarına çiftlerini istep saylamağan edi, amma balalarnıñ fikrine mıtlaqa emiyet berile edi. Meselâ, begengen qızğa oğlan yañı beyaz yavluq bağışlay edi, ve qız onı nağışlap qaytarsa, munasebetlerini devam ettirmege ve tanış olmağa azır, demek. Amma qız eli yavluqnı tiymese ve yavluq temiz qaytarılsa, qız razı degil, demek, ve kimse onı zorlamay edi. Eki alda da qarar qızğa ait edi.

Qudalıq vaqtında bile kelinniñ evinde babasını qızını bir oğlanğa bermege iqna etseler de, soñki söz babağa degil, qızğa ait edi. O, perde arqasında turıp, qudalarnı diñley edi, bir oğlanğa barmağa razı olsa, perde arqasından anteriniñ etegini babasına köstere edi, amma razı olmasa, indemeyip tura ve qudalarnıñ aytqanlarına qulaq asmay edi, babası qızınıñ fikrine emiyet bere edi.

Qudalıq ananeleri aqqında bölükte müellifler ciyez qaideleri, nikâh, toy arfesinde kelinniñ evinde yapılğan qına gecesi ve oğlannıñ evinde yapılğan arapene aqqında tarif ete.

Kitap gençlerniñ ve ana-babalarınıñ qorantalarında toydan soñ olğan munasebet ananeleri aqqında da ikâye ete. Kitapta toydan soñ kelin qalğan kiyev evinde yapılğan «sipirki» merasimi aqqında tarif etile. Toydan bir qaç kün keçken soñ endi apay olğan qıznıñ dostları aqayınıñ evine çeçek ve şeritlernen yaraştırılğan sipirke ketire edi. Bu merasimge «sipirki alıp barmaq» ya da «sipirki toy» dey ediler, o, yañı qorantağa kirgen genç qıznıñ temizlik sevgenini köstere edi. Bundan soñ onıñ yañı evde ev işlerine kirişmege aqqı bar edi.

Yüzden çoq halq icadı mütehassısı ve ustazı, halq ustazları, bir sıra şahsiy müzey hadimleri, cemaat teşkilâtları, medeniy-etnografik merkezler, atta at klublarınıñ faalleri, halq icadı eşyalarını toplap saqlağan insanlar kitap üzerinde çalıştı. Halq merasimleri ve ananelerini kameralar ögünde qabiliyetli halq oyuncıları kösterdi.

İcadiy taqım Dilâra Yakubovanıñ sözlerini unutmadı: «Keçmiş taşlarından kelecek basamaqları yapıla», bu kitapnı azırlağanlar halqınıñ em keçmişine, em kelecegine muqayt ola.

«Toy. Sevgi arfesi» kitabı – leyhanıñ icadiy taqımınıñ büyük muvafaqiyetidir. Gençler oña büyük meraq duya. Meselâ, yañı qorantanıñ toyuna ediye etilecek daa güzel şey tapmaq zordır.

Dilâra Yakubova şöyle ikâye ete: «Eliñizdeki kitapnı azırlamaq içün Hayal bar edi. Kelecekke eminliknen baqmaq içün keçmişke qaytmaq arzusı. Onıñ üzerinde çalışıp, halqımıznıñ anane ve merasimleri dünyasına eyecanlı ve meraqlı seyaat kerçekleştirdik… Sizni uzaq keçmişten, on doquzıncı asırnıñ soñundan saqlap qalğan ve bizge berilgen toy merasimleriniñ eñ esrarlı başlarına davet etemiz. Bu vaqıt bizim içün masal kibi oldı. Asılında samimiy bir vaqıt: qızlar egilip baqqanda utançaq ve alçaq göñülli edi, cesür oğlanğan sevda olğan qıznıñ penceresinde beyaz yavluq qaldırıp, razılığını almağa ümüt etken edi, büyük nesillerniñ itibarı büyük edi, gençlerniñ demokratik baqışları ise ürmet etilgen edi… Resimlerdeki meraqlı sımalar, parlaq turmuş sanaları, urba, milliy aşlar olğan bayram sofraları, güzel tabiat sizge toprağımıznı, tarihı eski zamanlardan kelgen halqımıznıñ tabiatını terenden ve tolusınen bilmege yardım eter, dep ümüt etemiz. Büyük nesil insanları bu kitapnı saifelep, keçmişniñ canlanğan resimlerine qaytıp olur. Esli-başlı insanlar kitapta bizge küç bergen tamırlarnı tapar. Yaşlarğa ise vasiyet etmege isteymiz: ananelerimizge baqıp, is etiñiz, yañıdan yaşatıñız ve devam ettiriñiz…»

Mıkola Semena, qırımlı jurnalist, Qırım.Aqiqat közeticisi

«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün