Bağçasaraydaki Han sarayını viran etmege devam eteler. Bu aqta Bağçasaray tarihiy-medeniy qoruğınıñ sabıq müdiri Elmira Ablâlimova bildire. Qırımnıñ Rusiye memurları ise tış hızmetçileri işlerni vaqtında – 2023 senesi noyabr ayına qadar bitiremeycek, dep ayta.
Han sarayına merkeziy kirişten almaylar, tek cenübiy taraftan. Ve tek kiçik qısmı ziyaret etile bile.
Kompleksni turğunlaştırıp olamaylar, demek, çareleri yoqElmira Ablâlimova
Saraynıñ vaziyeti – kritik – dep ayta Bağçasaray tarihiy-medeniy qoruğınıñ sabıq müdiri Elmira Ablâlimova. Rusiye akimiyeti işlerni «rekonstruktsiya» dep adlandıra ve adiy qurucılıq normalarını qullana, medeniy miras obyektleri içün bu qabul etilmey. İşler küz-qış mevsiminde keçirile, bu da mimarcılıq abideleri içün uyğun degil.
«Olar kerçekten viran etici ola. Elimizdeki fotoresimlerde Elçi azbarınıñ qorası bozula, Aşhane azbarı virane alğa ketirilgenini köremiz. Büyük Han caminiñ minarelerini ormanğa «kiydirgenler». Olarnı ya bozacaqlar, ya da olarnı böyle turğunlaştırmağa tırışalar. Yani vaziyet kritik. Sahte «restavratsiya» beş yıldan berli devam ete ve bugünki künde Büyük Han cami çalışmay. Kompleksni turğunlaştırıp olamaylar, demek, çareleri yoq», – dep eminliknen ayta Bağçasaray tarihiy-medeniy qoruğınıñ sabıq müdiri Elmira Ablâlimova.
O, «RİA Novosti» Rusiye resursı derc etken «Altın odanıñ» yañı fotoresimini izaatladı – bu yer hanlarnıñ qabul odasıdır, kompleksniñ unikal obyektlerinden biri, Qırım hanlığı devriniñ tam aynılığını qısmen saqlap oldı.
«Qırım Geray Hannıñ Altın odasını yoq etkenler: damnı, vitrajlarnı (!) söktiler. Han sarayı mimarcılıq yadikârlığından yañı bir şeyge çevirile», – dep bildire Elmira Ablâlimova.
Anda er şey yañı olacaq, amma originalğa yaqın olmalıSergey Aksenov
Qazalarğa qarşı dep adlandırılğan işlerni Rusiye memurları daa 2016 senesi tasdıqladı, 2017 senesi ise başlattı. Bu yıl yazda Qırımnıñ Rusiye yolbaşçısı Sergey Aksenov işler 2023 senesi noyabr ayında bitecek, dep ayttı. Ve işlerniñ teşkilâtçıları sarayda neler olğanını añlay, dep qayd etti.
«Bunı nasıl ğayrıdan tiklemek mümkün olğanını añlaymız, eñ esası ilk körünişte – yañı şeyler çoq olmasın. Yani, daa doğrusı, anda er şey yañı olacaq, amma aslığa yaqın olmalı. Bazı ekspozitsiyalar 30-40 yıldan berli açıq degil edi, yani çürüdi anda, prezidentimiz alğan qarar sayesinde 2 milliard rubleden çoq ayırıldı», – dep bildirdi 2022 senesi iyül ayında Qırımnıñ Rusiye yolbaşçısı Sergey Aksenov.
Anda problemler bar ve daa uzun vaqıt olacaqtırRefat Derdarov
Sergey Aksenovnıñ bu beyanatından beş aydan soñ mesleatçısı Refat Derdarov «Krım24» kanalınıñ yayınında iş bitirüv müddetleri bozula, dep bildirdi.
«Anda problemler bar ve daa uzun vaqıt olacaqtır. Ne yazıq ki, yol, bina qurmağa tış hızmetçi alınğanda – daa qolay. Bu işler içün tış hızmetçi alınğanda – bu bayağı ciddiy», – dep ayttı Refat Derdarov.
Derdarov yañı bir müddet aqqında aytmadı ve uquq qoruyıcı organlar kirişmek kerek, dep bildirdi.
«Mence, erte ya da keç er şey anda bitecek, uquq qoruyıcılar kim aqlı, kim qabaatlı bilecek», – dep ayttı Sergey Aksenovnıñ mesleatçısı «Krım24» telekanalına.
Qırımnıñ Rusiye memurları müddetlerge riayet etilmegeni içün uquq qoruyıcı organlarına muracaat etti degen malümat şimdilik yoq. Derdanov angi tış hızmetçige iddialar bar olğanını aytmadı. 2021 senesi tış hızmetçi olaraq OOO «Stroy Mir Rekonstruktsiya» ve OOO «STK «AM-STROY» tayin etilgen edi, amma kompleksniñ farqlı obyektlerinde diger şirketler de celp etildi.
Obyekt pasportlarınıñ malümatına köre, 2022 senesi «Tamir-restavratsiya işleriniñ» baş tış hızmetçisi «RosKapStroy» federal muhtar müessisesi tayinlengen edi. Bu müessiseni Rusiye qurucılıq nazirligi tarafından tesis etildi. Esas faaliyeti olaraq qurucılıq, qoşma olaraq «mimarcılıq, müendislik ve bu saalarda tehnik mesleat berüv faaliyeti» qayd etilgen. «Medeniy miras obyektlerini saqlav faaliyetiniñ» litsenziyası bar.
«RİA Novosti Krım» Rusiye neşiri qayd etkenine köre, sarayda işlerniñ bir qısmını OOO «STG-Grupp» Rusiye şirketi keçire. Bu şirketniñ medeniy miras obyektlerini saqlav faaliyetini yapmaq içün litsenziyası bar. Amma, açıq Rusiye menbalarına köre, esas faaliyeti – mesken ve mesken olmağan binalarnı quruvdır.
Bu iklimde bunı kerçekten yapalar, ve asırlarnen tura bile eken. Men Rusiyeniñ merkeziy qısmından biri olaraq buña şaştımAndrey Potehin
Saraydaki restavratsiya bediiy işleriniñ reberlerinden biri – Rusiye restavratorı Andrey Potehin. Onnen intervyü eki Rusiye neşiri yapa – «RİA Novosti» ve «Komsomolskaya pravda». VKontakte içtimaiy ağındaki saifesinde Stroganov Moskva bediiy-sanayı akademiyasınıñ mezunı ola, dep yazılğan, özüni «qolay ressam» olaraq tanıta. Potehin Rusiye medeniyet nazirligi tarafından «III seviye abideviy resim sanatınıñ restavrator ressamı» olaraq attestatsiya yapıldı. Rusiyede bu eñ alçaq sınıf, üçünci seviye mütehassıslarınıñ attestatsiyası içün tecribe talabı bile yoq. Bağçasaray Han sarayında bu ressam resim sanatınıñ restavratsiya leyhalarından birini idare ete.
Eki intervyüğa köre, Potehinniñ cenübiy iklimde restavratsiya işlerinde tecribesi yoq.
«Bu karkas binanı yıllar devamında ğayrıdan tiklemegenler. Biz kelgende şaşıp qaldıq, nasıl tura añlamadıq. Pencere çerçiveleri bile gips – menim içün şok oldı. Amma bu iklimde bunı kerçekten yapalar, ve asırlarnen tura bile eken. Men Rusiyeniñ merkeziy qısmından biri olaraq buña şaştım. Moskvada çoqtan endi dağılır edi. Şimdiki vazifem – resim sanatı tökülmesin dep, onı saqlap qalmaq. Anda divarğa ursaq, bütün sıva tüşe bile. Şunıñ içün pek diqqatlı çalışmaq kerek», – dep ayttı «Komsomolskaya pravda» Rusiye neşirine Andrey Potehin.
«RİA Novosti» içün bergen intervyüsında Potehin «boyalağanda boya teksturası bozulmasın dep, sıcaq şübhelendire. Yazda divarlar aman-aman bütünley qavurıla, mahsus pekitken maddeler qullanıla».
Vaziyet kritik degil – bir faciadırElmira Ablâlimova
Bağçasaray qoruğınıñ sabıq müdiri Elmira Ablâlimovanıñ fikirince, Qırımnıñ Rusiye memurları saraydaki vaziyetniñ ne qadar facialı olğanını añlay.
«Mence, olar bile abideniñ vaziyeti bayağı kritik olğanını añladı. Ve bu tış hızmetçilerge «maqas açuv» ıntıluvları, ibarelerim içün afu etiñiz, daa bir şey… Şimdi bir qabarcılıq shemasını qıdırıp başlarlar, birisi bir şeyler hırsızladı ve ilâhre. Bular başından bilgen, aytqan qıssalarımız. Bu esnasnıñ esas maqsadı – bu topraqta qırımtatarlarnıñ şekillenüv delili olğan qırımtatar medeniyeti ve tarihınen bağlı yekâne abideni yoq etmek. Yani vaziyet kritik degil – bir faciadır. Ne yazıq ki – bunı aytmağa bile qorqam – amma bilgen Han sarayımıznı artıq körip olamaycaqmız. 2014 senesine qadar olğan vaziyette bile. Bütünley autentik degil edi, çünki 1783 senesi Qırımnıñ ilk işğalinden soñ deñişmeler oldı, amma anda bu abideniñ aydınlığınen bağlı bir şeyler tapmağa bile imkân bar edi», – dep ayta Elmira Ablâlimova.
Qırımlı faal Edem Dudakov 2017 senesi Büyük Han caminiñ damından ve saraynıñ diger obyektlerinden çıqarılğan arhaik ağaçlar satıla, dep bildire.
Edem Dudakovnıñ qayd etkenine köre, Han Sarayınıñ bir qısmı tarihiy artefaktlarnıñ saqlanması içün uyğun olmağan yerlerge çıqarğanlar. Bu aqta o, 2022 senesi noyabr ayında «Crimean Tatars» qırımtatar resursına ayttı.
«Zıncırlı medresede psihonevrologik dispanserniñ eki yataq korpusı qaldı, ve bu azırlanmağan, deliler içün palatalarğa bu fondlarnı çıqaralar ya da bu fondlarnıñ bir qısmını», – dep ayttı Edem Dudakov.
Bu yıl fevralniñ başında saraynıñ Yataq korpusındaki işler vaqtında divarı çatladı. Bir kün evelsi ekskavator çalışa edi, dep bildirgeni edi cemaat erbapları.
Rusiye memurları sebep korpusnıñ temel taşı olmağanınen bağlı, dep bildirdi.
«Daa evel olğan leyha qararları bar edi, olarğa köre, bu yerde divar altında temel taşı olmaq kerek. Tünevin olğanlardan soñ divar altında temel taşı olmağanını, topraqta turğanını kördik», – dep bildirgen edi Qırımnıñ Rusiye medeniyet müessiselerini teminlev ve inkişaf müdirliginiñ reberi İlya Alımçev «Millet» telekanalına.
«Qırım platformasınıñ» ekspertler iş gruppası UNESCOğa yapqan muracaatında özendeki işler divarnıñ zarar körmesine sebep oldı, dep bildire.
«2021 senesi küzde işler Han cami ögündeki yerde edi – Çuruq Su özeniniñ «yatağı terinleştirildi». İşler restavratsiya işlerinden evel olacaq teren abide tedqiqatları yapılmayıp kerçekleştirildi. Neticede özen yatağında qatlam yoq etildi, (eñ keç 18-inci asırda olğan) yataqnıñ kör yeri, yalıdaki qaplamanıñ temel taşnıñ bir qısmı ve köpürlerniñ tayanğıçı zarar kördi. Faal ve mütehassıslarnıñ hulâsasına köre, bu, Büyük Han Cami ve Yataq korpusınıñ şimaliy fasadı tayanğan topraqlarnıñ oturmasına ve yatma avuşuv esnaslarınıñ quvetleşmesine sebep oldı», – dep aytıla «Qırım platforması» ekspertleriniñ iş gruppası muracaatında.
Qırımnıñ Rusiye akimiyeti o vaqıt Yataq korpusı pekitilecek, dep bildirdi. Tayanma inşaatlar, direk sisteması, bandaj ve stâjkalar qoyulacaq. Obyektniñ qurtarıluvına 10 million ruble bermege vade etken ediler, işlerniñ mayısnıñ birine qadar bitirmege söz bergen ediler. Yaznıñ ortasında Qırımnıñ Rusiye medeniyet nazirligi bunı yapmağa yetiştiralmağan OOO «NST» tış hızmetçisi ile añlaşma bozuldı, dep bildirdi. Amma aynıñ soñuna yaqın bu laf olmadı. Yataq korpusınıñ divarı alâ daa ağnen qapatılğan ve turğunlaştırılğanını teşkermek imkânsız ola.
Elmira Ablâlimova Ukrayına Medeniyet ve informatsion siyaset nazirligi, ICCROM, ICOMOS, ICOM milliy komitetleri, Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ prokurasından saraynıñ vaziyetine qarşılıq köstermelerini rica ete. Qırım.Aqiqat, Ukrayına Medeniyet ve informatsion siyaset nazirligine muracaat etip, Bağçasaraydaki Han sarayınıñ vaziyeti aqqında halqara qurulışlarnı haberdar etecek tedbirler alınamı aydınlatmağa rica etti. Şimdilik cevap yoq.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
