Unutılğan facia. 1921-1923 seneleri Qırımdaki kütleviy açlıqnıñ yüz yılı

1921-1923 seneleri açlığo Qırım ealisi içün ağır bir darbe oldı. Demografik zararlar, neticede er yedinci qırımlı elâk oldı. Buña sebep Rusiye bolşevikleriniñ Qırımdaki siyaseti, bir qaç yıl devam etken cenk ve inqilâptan soñ tabiat felâketleri ve viranlıqlar oldı.

Teessüf ki, bugün 1921-1923 senelerindeki kütleviy açlıq aman-aman unutılğan, Qırımda ise bu felâketniñ qurbanı olğan yüz biñ qırımlı içün bir abide bile yoq. Ukrayina tarihçıları bu tarihiy vaqiağa şimdilik lâyıq olğanından az diqqat ayıralar. Bazı ğarp alimleri bile 1921-23 seneleri Qırımdaki açlıqnı hatırlasalar da, onı müim bir adise dep saymaylar. Rusiye tarihçıları bu facia aqqında aytmayıp, onı kelecek nesillerden gizlemege tırıştılar. Bu arada Qırımda açlıqtan ölüm miqyası şaşırta, hususan qırımtatarlar arasında, o, yarımadanıñ diger ealisine nisbeten yüksek. Mesele qısmen şunda ki, bu facia XX asırnıñ ortasında qırımtatar halqınıñ genotsidi olğan daa büyük felâketniñ kölgesine tüşti, ve bu sebepten oña diqqat ayırılmay. 1921-23 seneleri Qırımdaki açlıq, çetelde yaşağan ve rus olmağan halqlarğa nisbeten Rusiyeniñ umumiy siyasetiniñ bir qısmı edi, ve bu, onı hatırlamağa ve onıñ aqqında aytmağa mecbur ete.

2023 senesi dekabrniñ 18-nde, Qırımda 1921-1923 seneleri yüz bergen açlıq faciasınıñ yüz yıllığında, Açlıq-genotsid Milliy müzeyi, Ukrayina Milliy sanat akademiyasınıñ Kulturologiya İnstitutı ve ''Alem'' qırımtatar cemaat teşkilâtı tarafından bu facianıñ tafsilâtını ve onıñ qurbanlarını hatırlanğan açıq dialog keçirildi.

Halq ögünde keçirilgen munaqaşalarda Milliy Açlıq-genotsid müzeyiniñ baş ilmiy hadimi, tarih ilimleri namzeti Andriy İvanets, Ukrayina Milliy ilimler institutınıñ Kulturologiya institutınıñ baş ilmiy hadimi, "Ukrayin tilinde qırımtatar edebiyatı" kitap seriyasınıñ muarriri Nadiya Ğonçarenko, tarih ilimleri namzeti, Ukrayina Milliy tarih müzeyiniñ baş ilmiy hadimi Oleksiy Savçenko iştirak etti.

Andriy İvanetsniñ qayd etkenine köre, bugünde-bugün Qırım alimleri arasında 1921 senesi küzde ya da baarde Qırımda açlıq ne vaqıt başlağanı ve onıñ kerçek sebepleri aqqında bir fikir yoq. 1921 senesi aprel ayınıñ ortasında Qırım yarımadasındaki vaziyet aqqında bildirgen RSFSR halq komissarı kollegiyasınıñ azası Mirsaid Sultan-Galiyevniñ sözleri bu munaqaşağa noqta qoya bile: ''Küçlü iqtisadiy buhran... Er kün aşayt vaziyeti fenalaşa. Çoqusı tatar ealisi yaşağan bütün Cenübiy rayonı bu vaqıt açlıq çekmekte. Ötmek yalıñız sovet hızmetçilerine berile, qalğan eali ise em şeerlerde, em de köylerde iç bir şey almay. Tatar köylerinde açlıqtan ölüm adiseleri qayd etile. Balalarnıñ ölüm seviyesi ep arta. Şarq qadınlarınıñ vilâyet konferentsiyasında tatar qadın delegatları, tatar balaları "çibin kibi öleler", dep qayd ete edi.

Demek ki, Qırımda kütleviy açlıq 1921 senesi baarde başlandı.

Açlıqnıñ sebepleri aqqında aytsaq, 1921 senesiniñ qarsız qışı ve soñraki 50 yıl içinde olğan eñ büyük qurğaqlıq, 1922 senesiniñ yağmurları ve sarınçqalarnıñ darqalması kibi faktorlar da köz ögüne alınmay. Lâkin, birinciden, bu sebepler esas degil edi, ekinciden ise, devletniñ ağır vaziyette bulunğan qırımlılarğa yardım tedbirleri alınsa edi, olarnı yeñmek mümkün edi. Amma memleketteki siyasiy vaqialar Qırımdaki vaziyetni daa beter etti, ve bu faciağa ketirdi. Böyle qıyın vaqıtlarda akimiyet köylülerni cenkke celp etti, em de köylülerniñ atlarını celp etti, bu ise Qırımnı aşayt mahsulatı istisal ete bilecek esas istisal küçünden marum qaldırdı. Remantantnıñ (bir de bir faaliyet saası içün kerekli şeylerniñ toplamı; inventar - muar.), qırmızı ve beyaz arbiy küçler tarafından köylülerniñ hırsızlanması, Qırımnı zapt etken RSFSR orduları tarafından aşayt mallarınıñ soñraki rekvizitsiyası da tesir etti.

Mırsaid Sultan-Galiyev 1921 senesi Cenübiy cebeniñ Qırımnı iqtisadiy ceetten qansızlandırması aqqında böyle yazdı: "Qırımnı zapt etken soñ bu kiçik topraqta 6 ordu bar edi... Er biri Qırımnıñ parasına aşay edi, ve er biri Qırımnı terk etip, özü ile çoq sayıda ''trofey mahsulatı'' ve atlarnı alıp kete edi... Ayrı-ayrı qırmızı ordu taqımları hırsızlıqnen oğraşa edi, ve olarnı kimse toqtatıp olamay edi...''

Açlıqnıñ sebebi Rusiyeniñ bolşevik akimiyetiniñ siyaseti edi. Akimiyet tarafından Moskvada 1921 senesi Qırımda 9 million pud zahire cıyılması ola bilecegi aqqında haber berildi, kerçek zahire cıyımı ise tek 1,8 million pud oldı. Bu sebepten 1921 senesi baarde Qırımğa bolşevik rejimi 2 million pud azıq yükü qoyuldı: 400 biñ pud yem, 80 biñ baş tuvar ve diger mallar.

Açlıq vaziyetiniñ meydanğa ketirilmesinde Qırım yarımadasında sovxozlarnı meydanğa ketirüv merkeziniñ siyaseti büyük rol oynadı. 1920 senesi dekabr ayında bolşevik akimiyeti Qırımda 1134 mal-mülkni milliyleştirdi, amma köylülerge topraqlarını bermediler. 1921 senesi 1 milliondan ziyade sovhoz teşkil etildi, olarğa 1 million desâtina topraq ait edi. Neticede 1921 senesi baarde sovhozlarğa berilgen topraqlarnıñ çoqusı işlenilmegen qaldı. 1921 senesiniñ küzünde sovhozlarnıñ semeresizligi ve köylülerniñ narazılıqları sebebinden olarnıñ sayısı 102-ge qadar qısqartıldı, olarnıñ idaresi altında 122 biñ onluq topraq qaldı. Em de olarnıñ büyük bir qısmı qırımtatar köylüleri çoq olğan Cenübiy Ukrayina bankında çalışqan edi.

Qızıltaşnıñ vekâletlisi İzzet Adan Mamut, sovhozlar köylülerge nisbeten iqtisadiyattan tış zorbalıq qullanğanlarını RSFSR halq komissarına bildirdi. ''1920-1921 seneleriniñ bütün qışı devamında Qızıltaş sakinlerini elektrik stantsiyasını qızdırmaq içün ormandan Gurzufqa odun taşımağa mecbur ete ediler. Bu arada biz, köylüler, elektriknen faydalanmaymız, amma topraq qulu kibi birisine çalışmaq kerekmiz. Ava qızıp başlağan soñ, bağçalarda baar işleri başlanğanda, bizni acımasızca qullanmağa başladılar. Cenübiy sovhoz bağlarımız, yüzüm bağlarımız ve tütün tarlalarımız baqılmağan vaqıtta, bizni sovhozda bütün işlerni yapmağa mecbur ete... Şimdi ise, öz işimizni yapmağa vaqtımız qalmağan soñ, bizni kene sovhozda esir kibi çalışmağa mecbur eteler, köyden 15 kilometr uzaqqa yollaylar ve basqılar ile qorquzalar.

Arbiy kommunizm siyaseti ve serbest ticaret yasağı zararlı rol oynadı. Bu, Qırımda yaşağanlarnıñ kerekli mahsulatnı satın almasını zorlaştırdı, bazıda imkânsız etti. Mallarnı bazarğa çıqarğan köylü "Sovet akimiyetiniñ ve işçi-köylü işiniñ eñ öldürici duşmanı" olaraq ilân etilgen edi. Arbiy vaziyet sebebinden areket etmege qıyın, bazıda imkânsız edi, şunıñ içün zarar körgen bölgelerden Qırımda yaşağanlar az zarar körgen yerlerge aş almaq içün barıp olamay ediler.

Bundan da ğayrı, 1921 senesi açlıq çekken Qırımnı Volğada açlıq çekkenlerge yardım etmege mecbur ettiler. 1921 senesi Qırım bütünrusiye şifahanesi olaraq ilân etilgen soñ, onıñ territoriyasında 17 biñ kurortçı raatlandı, bu da aşayt vaziyetini kerginleştirdi. Aynı zamanda, RSFSR BİMK Prezidiumı Qırımnıñ bütün territoriyasını açlıqqa oğrağanını tek bir yıldan soñ - 1922 senesi fevralniñ 16-nda tanıdı.

O devirniñ vesiqaları, açlıqnıñ deşeti er yerde rastkelgenini, tasavurnı şaşırtqanını köstere. Böyleliknen, Andriy İvanets 1922 senesi Qırım Halq Komitetiniñ kündelik esabatlarını ve qaydlarını böyle kösterdi: fevralniñ 4-ü: "Eali teriniñ qalımtılarını toplay ve olarnı aşay". Fevralniñ 16-sı: "Eali köpek ve mışıqlarnı aşay". Martnıñ 3-ü: "Açlıqnıñ deşetleri fena şekil ala. Yamyamlıq adiy bir şey ola''. Martnıñ 5-i: "Eali ot ve qarılğaçlarnı aşay''. Martnıñ 11-12: ''Baba öz eki balaçığını soyıp, olarnı qadını ile beraber aşadı. Üçüncisini ise, apiske alınğanı içün, soyıp olamadı''. Martnıñ 13-ü: "Açlarnıñ çoqusı sığır ve qoyun terisini aşay". O vaqıttan başlap, er bir şeerde ğayıp olğan balalarnıñ sayısı onlarnen oldı, 1922 senesi aprel ayında Qarasuvbazarda ise, esasen balalardan ibaret olğan 17 ölü tapıldı.

Açlıq çekkenlerniñ çoqusı qırımtatar edi. Böyleliknen, 1922 senesi martnıñ 13-16 künleri KKP (b) Qırım vilâyet komitetiniñ kâtibi ve KKP (b) Qırım Merkeziy Komitetiniñ yolbaşçısı Yuriy Gaven, KKP (b) VI vilâyet konferentsiyasında şunı bildirdi: "Mında açlıq pek keskin şekillerde peyda oldı, o, Volgada olğan açlıqtan iç bir yerde eksilmey. Amma Volgadaki kibi diqqatqa lâyıq degil. Bu... esasen milliy yaşayış şaraitlerinden sebep ola. Qırımtatarlar öz köylerine o qadar bağlı ki, açlıq bile olarnı andan quvıp olamay. Ve olar öz köylerinde sessizce öleler... Açlıq çekkenlerniñ 70% tatarlar''.

Andriy İvanets o devirniñ vesiqalarından alınğan muayyen faktlarnı ketirdi. 1922 senesi aprel: ''1921 senesi küzde Elbuzl halqınıñ ealisi 760 insandan ibaret edi, şimdi 400 insan qaldı, qalğanları açlıqtan öldi. Büyük Taraqtaş köyü. 1921 senesi oktâbr ayında ealisi 2000-den çoq edi. 1921 senesi noyabr ayından 1922 senesi aprel 1-ne qadar 800-den ziyade insan açlıqtan elâk oldı. Kiçik Taraqtaş köyü. 1921 senesi oktâbr ayında 1867 insan bar edi, aprelniñ 1-ne qadar 1152 insan qaldı, 715 insan açlıqtan vefat etti... olardan 299 bala edi. ...Toklukada bir kere adamnıñ cesedini aşamaq içün mezarından çıqardılar. 1921 senesi küzde Kozalarda 1092 insan bar edi, bu yılnıñ aprel 1-ne 346 insan açlıqtan öldi. ...3 yamyamlıq adisesi qayd etildi...''

O vaqıt Qırımnıñ yerli akimiyeti semetdeşlerine yardım etmege tırışa edi. Meselâ, 1922 senesi mayısnıñ 12-nde Yuriy Gaven ve qırımtatarlarnıñ partiyasız konferentsiyasınıñ reisi Osman Abdulğani Deren-Ayrlı Azerbaycan halq komissarları Şurasına mektüp yollaylar: ''Qırımda 400 000-den ziyade insan açlıq çeke, yani bütün Qırım ealisiniñ yüzde 60-dan ziyadesi. Açlıqtan 75 000-den ziyade insan, şu cümleden 50 000-den ziyade tatar elâk oldı. Bütün tatar ealisiniñ beşte birinden ziyadesi açlıqtan elâk oldı''.

Açlıqnıñ aqibetleri deşetlş edi. Andriy İvanetsniñ tarihiy vesiqalardan alınğan malümatına köre, Qırım köyleriniñ ealisi 76,6 biñ insanğa, şeerlerniñ ealisi ise 75,5 biñ insanğa eksildi. Farqlı tahminlerge köre, 100-110 biñ elâk olğanlarnıñ 66-75% qırımtatar edi. Qarasuvbazarda ealiniñ sayısı 48%-ğa, Eski Qırımda 40,9%-ğa, FKefede 35,7%-ğa, Sudaq rayonında 36%-ğa eksildi. Dağ Qırımnıñ bir çoq köyü bütünley yoq oldı. 1921 senesi mayısnıñ 1-nden 1923 senesi yanvarniñ 1-ne qadar yarımadada ayvanlarnıñ umumiy sayısı bayağı eksildi: atlar 72%-ğa, tuvar 62%-ğa, qoyunlar 70%-ğa, domuzlar 92%-ğa, eçkiler 81%-ğa eksildi.

Ukrayina Milliy tarih müzeyiniñ ilmiy hadimi, tarih ilimleri namzeti Oleksey Savçenko, açıq dialogda çıqışta bulunıp, bu faktlar ukrayin ilmiy müitinde ilk sefer aydınlatılğanını, Ğarpnıñ bir çoq alimleri tarafından belli olmağanını, halqara teşkilâtlar tarafından qullanılmağanını qayd etti. Lâkin bu vaqianıñ büyükligi onıñ kiçik bir şey olmağanını köstere, o dünya miqyasında müimdir ve ilmiy qullanuvğa kirsetilmek kerek.

Ukrayina Milliy ilimler institutınıñ Kulturologiya institutınıñ baş ilmiy hadimi, "Ukrayin tilinde qırımtatar edebiyatı" kitap seriyasınıñ muarriri Nadiya Ğonçarenko qırımtatar edebiyatını ögrenüv neticelerini taqdim etti ve 1921-23 seneleri Qırımda açlıqnıñ neticelerini aks etken nadir eserler aqqında tarif etti. Olarnıñ sayısı az, amma olar o yılları Qırım sakinleri körgen acılar, ölümler ve diger facialarnı tasdıqlay. Onıñ qayd etkenine köre, o vaqıt Qırım sakinleri keçirgen maneviy-ruhiy, tarihiy travma bizim zamanımızğa qadar aşılmadı, ve bu, bolşevik akimiyetiniñ insanlıqsızlığını ve cinayetçiligini köstermeknen beraber, tarihiy aqiqatnı tiklemek ve o deşetli asırnıñ qabaatsız qurbanları aqqında hatıralarnı ebediyleştirmek içün yañı tetqiqatlar, yañı keşifler ve tafsilâtlar, tarihiy vesiqalar ve sağ qalğan insanlarnıñ şaatlıqlarını yañıdan ögrenmekni talap ete.

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.