Ukrayinanıñ Mustaqilligi oğrunda küreşte Qırım ve Qırım sakinleri

Qırımlı ukrayinlerniñ taqdiri sayesinde Qırım yarımadasınıñ Ukrayina qıta qısmınen ortaq tarihını körmek mümkün. Bu tarihiy şahıslar kimler edi ve şimdi Ukrayinanıñ mustaqillik oğrunda yañı küreşinde kimler iştirak ete? Bunıñ aqqında biz Ukrayina Mustaqilligi künü arfesinde Qırım.Aqiqat Radiosınıñ yayınında ekspertlernen laf ettik. Musafiler qırımlı tarihçı, tarih ilimleri namzeti Andriy İvanets ve "Krımska svitlıtsâ" gazetiniñ baş muarriri Andriy Şçekun.

Ukrayinacılıq ve mustaqillik oğrunda küreş ile bağlı çoq sayıda tarihiy şahsiyetlerniñ adlarını diñleyiciler ve oquyıcılar, hususan da Qırımda, ilk sefer eşite bileler. Olar Qırımda meşur degil edi, Sovet devrinde de ögrenüv içün yasaq ediler, dey Qırımlı tarihçı Andriy İvanets.

"Ukrayina yaşayışınıñ bir çoq aspekti burjua milletçiligi olaraq tamğalandı ve aydınlatılmadı. Mustaqil Ukrayina devrinde ise Qırım Muhtar Cumhuriyetini nezaret etken quvetler Qırımda ukrayin cemiyetiniñ konsolidatsiyasına yardım etmediler, devletimizniñ tarihında ukrayinlıqnı aydınlatmadılar çünki olar Sovetlerni ve Rusiyeni destekley edi", - dep ayta İvanets.

Ekspertniñ sözlerine köre, bugünde Qırım tarihı dersligi azırlansa edi, tarihiy erbaplar aqqında bölüklerden biri Mıkola Gulakqa bağınlağan olur edi.

Mıkola Gulak adliyeci, tarihçı, riyaziyatçı, muallim ve zemaneviy ukrayin milliy ğayesiniñ ideologlarından biridir. 1846 senesi Mıkola Kostomarov ve Vasıl Bilozerskıy ile beraber "Kırılo ve Mefodiy qardaşlığı" siyasiy teşkilâtnı meydanğan ketirdi.

"O qardaşları ile beraber 1847 senesi yaqalanğan edi. Jandarmlarnıñ yürsetken davada özüni pek lâyıq şekilde alıp bardı. Kimseni satmadı, bütün mesülyietni özüne aldı. Cezası pek ağır edi. Azat etilgen soñ biraz vaqıt Keriçte ocalıq yaptı", - dep aytıp berdi Andriy İvanets.

1865 senesi Keriçte İvan Lipa ukrayin cemaat ve siyasiy erbabı, yazıcı doğdı. "Taraslar qardaşlığınıñ" tesisçilerinden biri. Odesanıñ ukrayin komissarı (1917 senesi), Ukrayina mustaqil sotsialistler fırqasınıñ Merkeziy komitetiniñ azası, Ukrayina halq cumhuriyetiniñ tapınuv ve din naziri (1919). XX asırda Ukrayinanıñ mustaqilligi oğrunda küreşçi.

"1891 senesi dört yaş kişi, olarnıñ arasında İvan Lipa" Kanivde, Kobzarnıñ mezarında onıñ ğayelerini taşıycaqlarına ve Ukrayinanıñ azat etilmesi oğrunda küreşeceklerine ant ettiler", - dep bildirdi Andriy İvanets.

1893 senesi İvan Lipa tevqif etildi ve eki yılğa apis cezasına mahküm etildi. Sebep "Malorosiyanıñ Büyükrosiyadan" ayırmağa istegi oldı. Bundan soñ üç yıl devamında polis nezareti aldtında Keriçte yaşadı.

"Ukrayina inqilâbı vaqtında 1919 senesi İvan Lipa Ukrayina halq cumhuriyetiniñ naziri edi. O avtokefaliyanıñ ilân etilmesini destekledi. Böyle qanun 1919 senesi onıñ iştiragi ile tasdıqlandı. Bizim közümiz ögünde yüz bergen esnaslarnıñ temelini ğayrı adiy qırımlı qoydı", - dep bildire İvanets.

Birinci ve Ekinci dünya cenkleri arasındaki devir ukrayin kimliginiñ faal inkişaf etmesi ile bağlıdır, dep qayd ete tarihçı.

"Qırımda ukrayin toplulıqları, Qırımda Regional Ukrayina Radası peyda olıp başlay. Yurko Tütünık kibi belli erbaplar Qırımdaki ukrayin areketiniñ faaliyetinde iştirak ettiler. 1918 senesi Ukrayina devletiniñ Qırımdaki temsilcisi Mıhaylo Ostrogradskiy oldı. O 1918 senesi biraz vaqıt devamında Ukrayina deñiz flotuna yolbaşçılıq etti", - dep bildirdi İvanets.

"Ekinci dünya cenki vaqtında Qırımda Ukrayina mustaqilligi oğrunda küreşkenler bar edi. Olarnıñ arasında Aqmescit pedagogika institutınıñ ocası Vladimir Şarafan. Ve diger topraqlardan, şu cümleden Ukrayina ğarbınadan kelgen ve natsistler tarafından atıp öldürilgen bir sıra diger erbap bar edi", - dep qayd etti o.

60-ncı seneleri milliy arekette ayrı bir yerni yaltalı ressam Alla Gorska ala. Zamandaşlar oña şestidesâtniklerniñ göñlü dey edi.

"Meşur cemaat erbabı. Sovet sistemine qarşı zorbalıqsız tirenüvniñ azası. Yazıq ki, o 1970 senesi facialı bir şekilde öldi. Bu sovet mahsus hızmetleri taarfından yapılğanını belleymiz. O 1919 senesi belli kinoyaratıcısınıñ aileinde Yaltada doğdı", - dep aytı tarihçı.

Tarihçınıñ fikrince, Alla Gorska kibi adamlarnıñ sayesinde 1991 senesi qırımlılarnıñ ekseriyeti Ukrayinanıñ mustaqilligini destekledi.

"1991 senesi Qırımda yüzde 54-tü, Aqyarda ise yüzde 57-si Ukrayina mustaqilligine qoltuttı. Ve bu Ukrayina tarafdarı olğan faallerniñ sayesinde oldı", - dep ayta o.

Onıñ sözlerine köre, ŞSCB Qara Deñiz flotu komandanlığınıñ tazyığı ve taqiplerine baqmadan Ukrayina Arbiy deñiz quvetlerini teşkil etken urkayinderniñ küreşini de qayd etmek müimdir. O, Qara deñiz flotunıñ daa bölünmegen vaqıtta yüz bergen tarihiy adiselerni hatırlay. 1992 senesi SKR-112 patrul gemisi Ukrayina bayrağı ile açıq deñige çıqqan edi.

2014 senesi Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilmesi ve ukrayinlerniñ memleketniñ bütünligi oğrunda yañı küreşi.

"Arbiy olmağanlar arasında fevral 26-nda keçirilgen mitingniñ teşebbüsçilerini ve iştirakçilerini hatırlaymız. Bu kün devlet seviyesinde Qırımnıñ İşğalge tirenüv künü kibi qayd etile", -dep ayta İvanets.

2014 fevral 26-sı mitinginiñ iştirakçileri ve teşkilâçıları - "Avromaydan Qırım" areketiniñ faalleri. Olar Aqmescitte Şevçenko abidesi yanınja muntazam tarzda Ukrayina destegine aktsiyalar keçire ediler.

"Martnıñ ortasında (2014 senesi – QA) Rusiye tarafından Qırımnıñ işğaline qarşılıq bildirgen Ukrayina vatandaşları, Ukrayinana desteklegen faaller, vatanperverler daima toplaşa edi. Bazılar bundan sebep azatlıqtan marum etildi. Bazıları ğayıp oldı. Taras Şevçenkonıñ doğğan kününe mitingni teşkil etken Andriy Şçekun ve Anatoliy Kovalskiy yaqalandı. Olar Qırımda Rusiye akimiyeti iskencege oğratqan ilk siyasiy mabüslerden biri oldılar. Bu Rusiye işğaline tirenüvniñ esas adileridir", - dep ayta tarihçı.

2014-2015 seneleri Rusiye akimiyeti Qırımdaki ukrayin tilindeki tasilge ciddiy bir darbe endirdiler, dep ayta "Krımska svitlıtsâ" gazetiniñ baş muarriri, Ukrayinler Regional şurasınıñ temsilcisi Andriy Şçekun.

"O zaman ukrayin tilinde tasil bergen 7 mektep yoq etildi, demek mümkün. Bu 600-den ziyade ukrayin tilinde ögretüv ile sınıf", - dep qayd etti o.

Rusiye öz vatandaşlarını ketirip yarımadanıñ demografiyasını faal şekilde deñiştirip başladı. Yani birilerni ketmege, digerlerini öz milletinde red etmege zorlay edi.

"Bu 2014 senesi sözde ealini cedvelge aluv vaqtında oldı. O zaman ukrayinlerniñ sayısı kerçek raqamdan daa az edi. İşğalciler ukrayin qavmini beñzeşme yolu ile yoq etip başladı, Ve bu alâ daa devam eye": - dep qayd etti Şekun.

Rusiyeniñ Ukrayinağa qarşı büyük cenki başlanğan soñ yañı qaramanlar peyda oldı. Bular eline silâ alğan ve Ukrayinanı imaye etken qırımlılar. Ukrayinler Regional şurası tertip etken cedvelde Ukrayina topraq bütünligi oğrunda cenkleşip elâk olğan yüzlernen ad bar.

Cenkte elâk olğan qırımlılar aarsında 4 Ukrayina Qaramanı, dep qayd ete tarihçı Andriy İvanets. Olarnıñ arasında sportçu Svâtoslav Aleksapolskiy. O keşfiyatçı edi, keçken sene o Herson oğrunda uruşlar vaqtında elâ oldı.

Qırım sakinleriniñ ukrayin cemiyetine reintegratsiyası esnasında eñ qıyın meselelerden biri Rusiyeniñ Ukrayina devletine qarşı kerçekleştirgen cenkniñ sebepleriniñ ve adiseleriniñ añlatıluvı ve ölgenlerniñ hatırası meselesi olacaq, dep saya ekspert.

MALÜMAT: Ukrayinağa qarşı Rusiye silâlı ücümi 2022 senesi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.

Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.

Rusiye Ukrayinağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://d3454ggyqnys2v.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.