Nyu-Yorkta BMT tamır halqlar forumınıñ 23-ünci sessiyası keçirile, 2022 senesinden başlap Ukrayina anda daimiy temsilcilik aldı. Ve bu sene forumda Ukrayina temsilcisi maruzacıdır. Rusiyeniñ ücümleri Ukrayinanıñ tamır halqlarınıñ aqlarını yerine ketirüv imkânlarına nasıl tesir ete?
Bu aqta Qırım.Aqiqat Radiosınıñ efirinde alıp barıcı Sergey Mokruşin Ukrayinanıñ tamır halqları BMT Daimiy forumında temsilcisi Suleyman Mamutov, Ukrayina qaraylar birliginiñ tesisçisi Yelena Arabaci ve Ukrayina Strategik tedqiqatlar milliy institutınıñ eksperti Yuliya Tişçenkonen laf etti.
2022 senesi Ukrayina BMT tamır halqlar forumında ilk sefer daimiy temsilcilikke nail oldı – Rusiye vekiliniñ çıqarılmasından soñ boşatılğan yerni aldı. Forumda Ukrayina vekiliniñ esabatınıñ esas diqqatı tamır halqlarnıñ halqara uquq çerçivesinde öz taqdirini belgilev aqqını yerine ketirmek imkânları ve bu esnaslarda tamır halqları gençleriniñ rolü, dep ayta BMT tamır halqları Daimiy forumında Ukrayinanıñ temsilcisi Suleyman Mamutov.
"Bu sene oturışuv çerçivesinde men, Forumnıñ diger ekspertlerinen beraber, tamır halqlar muhtariyetke irişmek içün nasıl adımlar atmaq kerek olğanına dair tedqiqatnı taqdim ettim", – dep tarif etti Suleyman Mamutov Qırım.Aqiqatqa bergen izaatında.
"Ukrayinanıñ tamır halqları aqqında" qanunnıñ qabul etilmesi, bir taraftan, müim, diger taraftan, timsalli bir vaqia oldı, dep ayta Suleyman Mamutov. Onıñ qayd etkenine köre, Ukrayina qanunları BMT tamır halqlar aqları beyannamesine esaslanğan qavrayışlarnen daa rastkelmegen edi.
"Bazı şeyler, menimce, tamır halqlar olaraq, qanunnıñ bazı maddelerini añlamaq içün daa vaqıt kerek. Meselâ, tamır halqlarnen bağlı meseleler yalıñız tamır halqlarnen añlaşılğan soñ çezilecek. Devlet siyaseti ve qanunları şekillendirilgende bunı añlamaq er vaqıt mümkün degil. Ve bu yapılması kerek olğan iş", - dey Suleyman Mamutov.
Aynı zamanda Rusiyeniñ Qırımğa istilâsı ve ilhaqı Ukrayina akimiyeti içün tamır halqlarnıñ çoqusı yaşağan topraqlarnı kirişsiz etti, dep qayd ete Mamutov.
"Men Daimiy forumnıñ er yıllıq esabatına Rusiye Federatsiyasınıñ Ukrayinağa qarşı tecavuzınıñ tamır halqlar ve olarnıñ aqlarına nasıl tesir etkenini açıq şekilde köstergen maddeni kirsete bildim. Ve bu mecburiy seferberlikni, şu cümleden kimlik ücümlerini de qaplap aldı. Bu, tamır halqlar tarafından yapılğan tecavuz sebebinden rastkelgen meselelernen bağlı edi. Ve eñ esası, işte böyle ifadelengen edi – Rusiye Federatsiyasınıñ istilâsı", – Suleyman Mamutov keçken sene birinci Forumında yapqan işleri aqqında tarif etti.
Rusiye vekilleri tamır halqlar rastkelgen problemler ve çağıruvlar aqqında obyektiv ikâye bermediler, dep bildirdi Mamutov.
"Yaqın vaqıtqa qadar, Daimiy Forumnıñ esabatları, bizim regionımızğa ait olsa da, tamır halqları nasıl problemlernen qarşılaşqanını añlatmay ediler. Ya da bu inanılmaz derecede yımşatılğan şeklinde edi", - dedi Suleyman Mamutov.
Tek Rusiye tarafından işğal etilgen topraqlarnıñ azat etilmesi tamır halqlarnıñ öz temsilciliklerini pekitmek ya da meydanğa ketirmek, medeniy, içtimaiy ve siyasiy aqlarını yerine ketirmek aqlarını tam şekilde yerine ketirmek imkânını berecek, dep qayd etti ekspert.
"Bu tamır halqlarnıñ inkişaf etmesi ve saqlanuvınıñ teminatıdır, olar er bir esnasnıñ subyekti degil, obyekti ola bileler, şu cümleden öz ükümetleri ile, tamır halqı yaşağan devletnen dialog esnasında. Tamır halqlarnıñ siyasiy, para, medeniy, iqtisadiy sistemalarını daa semereli yaratmaq ve pekitmek mümkün olacaq", - dep emin Suleyman Mamutov.
Sayısına köre Ukrayinanıñ ekinci tamır halqı - qaraylar. Ukrayinada olarnıñ sayısı biñge yaqın. Qırımtatarlar kibi, qaraylarnıñ vatanı şimdi işğal etilgen Qırım yarımadası ola, anda bu halqnıñ büyük qısmı yaşay ve maddiy miras abideleriniñ çoqusı anda buluna. 2022 senesinden soñ qıtaiy Ukrainanıñ cenübiy qısmı, hususan, qaraylarnıñ büyük toplulığı yaşağan Melitopol şeeri işğal etildi.
2021 senesi qabul etilgen "Ukrayinanıñ tamır halqları aqqında" qanunına köre, qaraylarnıñ öz temsil organı olmalı, meselâ, qırımtatarlarnıñ Meclisi kibi. Amma cenk buña keder etti. Şimdi bu halqnıñ vekilleri bütün dünyağa tarqalğan, dep tarif ete Ukrayina qaraylar birliginiñ tesisçisi Yelena Arabaci.
Bizim esaplarımızğa köre, qaraylarnıñ tahminen 50%-ı bugün Ukrayinanıñ işğal etilgen ve cebedeki şeerlerinden kettiYelena Arabaci
"Bizim esaplarımızğa köre, qaraylarnıñ tahminen 50%-ı bugün Ukrayinanıñ işğal etilgen ve cebedeki şeerlerinden ketti. Olar tek Ukrayinada degil de, bütün dünyada dağılğanlar, amma biz qonuşamız, çalışamız, onlayn toplaşamız, küçük halqımıznı saqlamaq içün ögümizde olğan vazifelerni añlaymız, şunıñ içün men, eger temsil organını saylamaq içün onlayn toplaşuv keçirmek aqqı berilse, böyle temsiliy organnı meydanğa ketirecekmiz, dep tüşünem", - dep ayttı Yelena Arabacı.
Milliy strategik tedqiqatlar institutınıñ eksperti Yuliya Tişçenkonıñ fikirince, teşkilâtçı toplaşuvnı keçirmek ve temsiliy organnı saylamaq içün tamır halqlar aqqında qanunnı deñiştirmek kerekmey, çünki o çerçivedir. Tişçenkonıñ fikirince, bunıñ içün böyle onlayn toplaşuvlarğa ruhset bergen kerekli normativ-uquqiy aktlarnıñ qabul etilmesi yeterlidir.
2022 senesi Rusiye Ukrayinanıñ tamır halqları, şu cümleden qaraylar ve qırımtatarlar yaşağan daa çoq topraqnı zapt etti. Herson ve Zaporojjâ vilâyetleriniñ bir qısmı aqqında söz yürsetile. Ve bu tamır halqlarnıñ aqlarına tesir etti, dey ekspert.
"Anda işğalden evel olğanı kibi, bir de bir tedbirlerni, hususan, Geniçesk rayonında olğanı kibi qırımtatar tilinde tasil bermek mümkün degil", - dey Yuliya Tişçenko.
Rusiye Federatsiyası qırımtatarlarnı tamır halq olaraq saymay. Bu memlekette az sayılı tamır halqlar qanunı bar, ve qırımtatarlar bu añlamğa kirmey. "Milliy-medeniy muhtariyetler" kibi format ise, tamır halqlarnıñ aqlarını qorçalamaq içün degil de, sadıqlıqnı terbiyelemek içün yaratılğan "Potömkin köylerini" añdıra, dep tüşüne Yuliya Tişçenko.
"Teşkilât mahsus şekilde qayd etile, Rusiye devletiniñ maliye etilmesine berile, ve o, Rusiye siyasiy qurulışlarından tam olaraq bağlı olmağan şekilde keçirile. Rusiye Federatsiyası, cemiyetniñ özünde de meşruiyeti olmağan bu sadıqlıqnı terbiyelemege, desteklemege ve saqlamağa tırışa", - dep tüşüne Yuliya Tişçenko.
BM tamır halqları daimiy forumınıñ 23-nci sessiyasında Rusiye ekspertleri de iştirak ete. Hususan, milletler işleri boyunca federal agentliginiñ reberi İgor Barinov, "Rusiyede çoq yıllar devamında tamır halqlarnıñ tilini, ananelerini ve yaşayış tarzını saqlamağa imkân bergen standartlar ve ameliyatlar peyda oldı", dep bildirdi.
"Bu pek gülünçli kibi kele. Bu, beyaz kâğıtlarda basılğan, halqara konferentsiyalarda berilgen belli bir ikâyelerdir. Bir qısmı içün bu ola bile, global cenübiy memleketleri içün ya da Rusiyeniñ çoq yıllarnen işbirlik yapqan auditoriyasınıñ bir qısmı içün... Amma eger biz, Qırımnı saymasaq bile, diger tamır halqlarğa, Şimal, Kola yarımadasınıñ tamır halqlarına baqsaq, Taymır assimilâtsiya siyaseti, milliy azlıqlarnı aşalav siyaseti, marginalleştirme siyaseti. Bu basqı", - Barinovnıñ aytqanlarını red ete Tışçenko.
İşğal etilgen Ukrayina topraqlarında Rusiye ükümeti tarafından tasdıqlanğan mektep planlarında ana tili dersleri bar. Tek bir "amma" bar. Rus tilini ana tili kibi ögrenüvden ğayrı ⁇ bu da rus tili dersleri, dep ayta Yuliya Tişçenko.
"Yani, olar rus tilini rus kibi ögrene, ve rus tilini tuvğan til kibi ögrene. Ve bu, milliy azlıqlarnen bağlı siyasetke de aittir. Yani bu farqlı kerçeklerniñ yaratılmasıdır", - dep qayd ete ekspert, Rusiye memurlarınıñ resmiy beyanatları ve kerçek işler arasındaki farqnı.
"Ebet, Rusiye akimiyeti ile işbirlik yapqanlar içün şırnaqlar bar, işbirlik yapmağanlar içün ise tam bir qamçı, nezaret ve repressiv yaşayış şaraitleri bar", - dey ekspert.
"Qırımda siyasiy mabüslerniñ çoqusı qırımtatarlardır... Bu qırımtatarlarnıñ tınç sürgünligi, insanlarnıñ Qırımda raat yaşamağa ve çalışmağa imkânı olmağan şaraitlerniñ yaratılması bu, hususan qırımtatarlarğa nisbeten de kerçek olğan bir şey. Rusiye ordusına qanunsız çağıruv, çağıruvlarnı teslim etüv aqqında da çoq aytıldı", - dedi Yuliya Tişçenko.
Tamır halqları meseleleri boyunca Daimiy forumnıñ 23-nci sessiyası çerçivesinde Ukrayina BMT-na Rusiyeniñ Ukrayinağa qarşı arbiy tecavuzı neticesinde BMT Tamır halqlar aqları beyannamesiniñ muntazam sürette bozuluvı aqqında haber etti. Qırımtatar resurs merkeziniñ başı Eskender Bariyev çıqışta bulunıp, Rusiye ordusına mecburiy celp etüv sebebinden tamır halqlarınıñ ayatı ve sağlığı telüke altında olğanını, biñlernen balanıñ Ukrayinadan Rusiyege çıqarılğanını ve assimilâtsiya etilgenini bildirdi. O, tamır halqlarnıñ maddiy medeniy mirası ve qanunsız qazmalarnıñ çıqarılması aqqında da ikâye etti.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://d3454ggyqnys2v.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
