Mahsus Qırım.Aqiqat içün

Qırımdan çıqıp olamağanda bu kitap aqqında eşittim. Onı tertiplegen tarihçılar Andriy İvanets (Qırımdan ketken edi) ve Andriy Koğut kommunistlerniñ mahsus arhivlerinde saqlanğan 1917-1920 seneleriniñ qırımtatar milliy areketine dair vesiqalarnı bir qap astında toplap bastırdılar. Kitap daa evel açıq olmağan menbalarnıñ gizli vesiqalarınıñ cıyıntığı ola.

Kitap tarihçılarnıñ da, menim kibi tarih sevgen jurnalistlerniñ de merağını doğura, çünki vesiqalardan ğayrı, Andriy İvanets XX asırnıñ başında Qırımda bütün milliy esnaslarnı toplap tertipke ketirdi. Qıyın Qırım tarihı bilgilerinde daa bir yañı adım oldı. İmkânım olğanda bu kitap kütüphanemde olacaq, dep qarar aldım. Ve şimdi elimde tutam…

İmaye aqqı yoq

80-90-ıncı yıllarnıñ sıñırında men Aqmescitte gazetalardan biriniñ muarriri olıp çalıştım, ve Qırım arhivinde 30-ıncı yıllarda Qırım jurnalistlerine qarşı repressiyalarnı tedqiq etmeknen oğraştım. Ne yazıq ki, o iş bitirilmedi, ve şimdi onı bitirmege imkân da yoq. Amma közüme çarpqan bir şey bar. Er şeyge küçü yetken repressiv organları qabaatsız insanlarnı taqip etip, aynı vaqıtta olarnı tek esnasta degil, amma ileride arhivlerde bile imaye aqqından marum etken edi. Men qabaatlav tarafınıñ saçma delilleri olğan çoq protokol ve firqa toplaşuvlarını, iş hadimleriniñ toplaşuvlarını kördim. Aynı vaqıtta, protokolnı tizgenler delillerge qulaq asmadı. Qırımtatarlarğa qarşı bu ince bir şekilde yapıldı. Meselâ, qabaatlayıcı bir şey aytsa, nutqu sözme-söz qayd etilgen edi, imayeci sözge çıqsa, protokolda soyadı astında «tatarca ayta» dep yazğan ediler. Ve başqa bir şey yoq. Demek ki, tatarca aytsa, diqqatqa lâyıq degil. Qırımlılarnıñ imaye çıqışları balalarından tamamen saqlandı.

Bunı aqlı olmağanını bilgen küçler yapa, şunıñ içün uquqiy olmağan ve alçaq usullarnen areket eteler. Repressiya yılları qurşunğa tizilgen acayip yazıcı ve cemaat erbabı Asan Sabri Ayvazovnıñ ikâyesi de bunı köstere, onı aqlaycaq iç bir delil qabul etilmedi. Onıñ aqqında kitap Qırımda 2009 senesi basıldı. 1937-38 seneleri Sabri Ayvazovnı apishanede işkencege oğratıp, «Milli Firqa» davasına kirgen ve onıñ «soñki elyazması» dep adlandırılğan «Qırımdaki milliy qarşı inqilâpçı areketiniñ tarihı» 58 saifelik vesiqanı yazmağa mecbur ettiler.

Amma Andriy İvanets ve Andriy Koğutnıñ kitabında Sabri Ayvazov faal jurnalist, ilerilegen cemaat erbabı, Qurultay iştirakçisi olaraq qayd etile. Kitapta onı 59 kere añıp keçeler, ondan çoq tek Özenbaşlı ve Seydamet aytıla.

Çaresi qalmağan müellif adise-vaqialar aqqında ikâye etip, olarnı qarşı inqilâpçı dep adlandırğan Ayvazovnıñ elyazmasından ve diger vesiqalardan oquyıcı bütün qırımtatar milliy areketi XX asırnıñ başında Qırımnıñ ve ealisiniñ azat etilüvi ve inkişafına yönelgen inqilâpçı-demokratik olğanını añlay. O vaqıt Rusiye tarihçıları, şimdi de bazıları ve repressiv organlarınıñ erbapları qırımtatarlarnıñ 1917-18 seneleriniñ milliy inqilâbını burjua-milletçi dep adlandıra. Amma vesiqalarından tsinik esassız qabaatlav pası silinse, köremiz ki, devletniñ ğayretleri progressiv areketlerni desteklemek, demokratiyanı pekitmek, halq içün yahşılıq yapmaq degil, progressiv aqımlarnı sert bir şekilde bastırmaq, mahkemesiz cezalamaq, qurşunğa tizmek ve terror yapmaq edi.

«Millifirqacılıq», «veliibraimovcılıq», «burjua-milletçi itirazcıları»…

Bolşeviklerniñ Qırımtatar halq firqasına qarşı sahtelev tarihı eñ uzun ve planlı edi, ğaliba. 20-30-ıncı yılları bölşevikler tek «Milli-Firqa» davasını qurmadılar, bütün milliy ziyalılarnı repressiyağa oğrattı ve yoq ettiler. «Veliibraimovcılıq» ile küreş pek uzun edi, milliy ve milliy-medeniy problemlerge olğan meraq, qabaatsız olsa da, oña oğratılğan edi. Aslında «Qırımdaki qırımtatar meselesiniñ çezilüvi» daa 1917 senesi Birinci Qurultay zamanından berli azırlanıldı ve 20-nci yıllarnıñ soñunda – 30-ıncı yıllarnıñ başında bölşevist firqasınıñ diktaturası ve Rusiye mefküresiniñ tiklenmesine yol açtı, tek razı olmağan ve qarşı çıqqanlar degil, şübheliler bile yoq etildi. Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti örtü olaraq bar edi. 1945 senesi oña da kerek qalmadı.

Tamırlaşuv siyasetini ilân etüv yolunen bütün milliy añlını tapmaq içün tsinik tedbirler keçirildi, yerli eali buña inanıp, milliy-medeniy menfaatlar ğayrıdan tiklenecek, dep ümüt etti. Bu bir provokatsiya edi. Milliy faaller körüngen soñ repressiyalarğa oğradı.

1928 senesi aprelniñ 23-28-nde Aqmescitte 16 qırımlı sovetlerge qarşı akisinqilâpçı faaliyetinde qabaatlanıp mahküm etildi, aralarında olğan Qırım ükümetiniñ başı Veli İbraimov ölüm ükmüni aldı. 1928 senesi dekabr ayında «Milli Firqa davasınıñ» esnası oldı, 63 kişi mahküm etildi, daa soñra 3,5 biñ insan repressiyalarğa oğratıldı, qırımtatarlar akimiyet organlarından çıqarıldı ve yerlerine bölşeviklerge razı olğan qırımlılar keçti. Daa bir saylavdan soñ Qırım Merkeziy saylav komissiyasınıñ erkânı 89,5%-ğa, köy şuralarınıñ erkânı 68,3%-ğa yañartıldı, rayon ve şeerlerdeki akimiyet organlarınıñ reberligi tamamen yañartıldı.

Bu cezalavnıñ sedası Qırımda 1936-39 seneleri de oldı, türkçülik ve milletçilik, «sovet akimiyetini devirmek, Qırımnı Sovet Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginden ayırmaq ve burjua-milletçi qurumını ğayrıdan tiklemek niyetlerinde» qabaatlanğan «Samedinovnıñ gruppası» sahte davasınıñ mahkemesi oldı. Bundan soñ daa biñlernen oca, yazıcı, ressam, jurnalist, köylü repressiyalarğa oğratıldı, apiske alınmağanlar olmağan bir köy bile qalmadı.

Aqiqatnı o vesiqalarda oqumamız mümkün

Bunı aytmaq ne qadar zor olsa da, repressiv organları ya da olarnıñ yardımınen, ya da vazifesinen tizilgen vesiqalar bugün tedqiqatçılarğa o vaqıt Qırımda olğan esnaslarnı terence añlamağa imkân bere. Bu sorğu, protokol, dosye olmasa, bir çoq adise-vaqia ve anda iştirak etken insanlar aqqında şimdi bir şey bilmeycek edik.

Meselâ, NKVD apishanesinde Sabri Ayvazov yazğan «Qırımdaki milliy qarşı inqilâpçı areketiniñ tarihı» elyazmasını zemaneviy tedqiqatçılar «qırımtatarlarnıñ inqilâpçı milliy-qurtulış areketiniñ tarihı» olaraq oquy, yañlış ibare ve areketke qarşı inqilâpçı olaraq qıymet kesüvler alıp taşlana. Er şey qıyaslanğan soñ belli ola, bolşeviklerge köre qarşı inqilâpçı edi, amma qırımtatarlarğa köre – milliy-qurtulış.

Böylece, böyle vesiqalarnı bile tarihçılar bugün işanç bergen ve aqiqatnı aydınlatqan dep saya bile. «Milli-Firqa davasınıñ» 10 cıltı, Qurultay protokolları, iştirakçi ve saylanğan insanlarnıñ cedvelleri, çıqışlarda aytılğan fikir ve qavrayışlar tedqiqatçılarğa çoq şey bere. O vaqıtlarnıñ adise-vaqialarını tarihçılar Nikita ve Gurzuf köy sakinleri, Aluşta, Yalta ve diger yerlerde sorğu protokolları esasında ğayrıdan tiklemekte, meselâ, bölşeviklerniñ 1918 senesi yanvar-aprel ayları ücüminiñ ketişatı ve ketirgen zararı.

Kitapta derc etilgen Tatar firqası programmasınıñ esasları ve «Milli Firqa» olğan Qırımtatar milliy firqasınıñ programması ve talimatı, diger vesiqalar kibi, onıñ progressiv olğanını, o vaqıtnıñ eñ eyi firqa qurucılığı esaslarını qullanğanını añlamağa imkân bere, ve «burjua-milletçi» işareti onı yañlış ifadeley, oña qarşı repressiyalar qanunsız olğanına dair sual doğura.

Qırım ve Ukraina içün ders

Müelliflerden biri Andriy İvanets çıqarğan hulâsalarından biri vaqtında oldı, 1917-1920 seneleriniñ deñişüv zamanında qırımtatar-ukrain munasebetleriniñ potentsialı tolusınen qullanılmadı, bu ise Qırım ve Ukrainanıñ kerçek tarihına yahşı tesir etmedi, dep aytıla.

1917 senesiniñ yazında Kyiv ve Qırımnıñ sıqı ortaqlığı imperatorlıq soñrası boşluqnı em Ukraina, em Qırım subyektleri olacaq Rusiye demokratik federativ cumhuriyetine islâlâmaq ıntıluvına esaslandı. Amma bu kerek olğan koordinatsiyasız yapıldı.

1918 senesi Ukraina mustaqilligini ilân etti, ve onıñ teminatı içün Qara deñiz flotu, ve Aqyardaki bazası pek müim edi. Sakinleriniñ aqları kefil etilecek Qırım üzerindeki kontrolni ğayrıdan tiklev meselesi peyda oldı. Getman Skoropandskıy idaresinde Ukraina bu yönelişte ileri ketti.

Amma 1918 senesi Qırımtatar milliy areketi mustaqil Qırım Demokratik Cumhuriyetini qurmaq niyeti aqqında bildirdi, bunı kerçekleştirmek bar olğan imkânlardan pek uzaq edi. Ukraina ve Qırım statuslarınıñ eki islâat leyhası arasında reqabet oldı, em de halqara diplomatik seviyesinde.

1920 senesi mayıs ayında Cafer Seydamet, hatırlavlarına baqılsa, Poloniya ile añlaşıp, Milletler Ligasından Poloniyağa Qırımnı idare etmesi içün mandat berilmesini istedi. Amma Milletler Ligası beklenmegen bir tekliften qorqıp, böyle qarar alamay, dep bildirdi. Poloniya yolbaşçısı Yuzef Pilsudskiy Seydametke Qırımnıñ statusı aqqında Ukraina Halq Cumhuriyetinen añlaşmağa tevsiye etti. Seydametniñ Varşavada Ukraina Halq Cumhuriyetiniñ vekillerinen qurğan bağları böyle yol bar olğanını kösterdi, çünki Ukraina Qırımğa belli pay bere ve onı öz toprağı olaraq sayıp, onıñ içün muhtariyet aqqında aytmağa azır. Amma endi keç oldı, çünki 1919 senesiniñ ortasında qırımtatar milliy areketi yeñildi ve 1920 senesi Qırım statusını belgilegen o degil edi, o vaqıt Qırım Denikin ve Vrangelniñ beyaz ordularınıñ akimiyeti astında qalğan edi.

Qırımtatar inqilâbı vaqtında büyük müsbet areketler oldı, milliy idare qurulışları quruldı, halqnıñ añlılıq seviyesi arttı, şübhesiz ve ihtisaslı liderleri peyda oldı, – bu qırımtatarlarğa tek 1991 senesi kene kerek oldı! – faqat o vaqıt teşebbüsni coydılar, bu em Qırım, em Ukraina içün yaramay bir şey edi.

Şübhesiz, 1917-1920 seneleri qırımtatar halqı halq şekillenüvi, qavimniñ milliy birlik alı, siyasiy ayat subyekti, siyasiy milletke keçüvniñ yañı, yüksek fazasına kirdi. Andriy İvanets ve Andriy Koğut azırlağan ve İnformatsion siyaset nazirliginiñ sımarışınen neşir etilgen cıyıntıq bunıñ bir delilidir.

Mıkola Semena, qırımlı jurnalist, Qırım.Aqiqat müellifi

«Bloglar» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün