Aqmescitli psiholog Seydamet Mustafayev –Rusiyeniñ Ukrayinağa qarşı büyük istilâsı sebebinden evlerini terk etmege mecbur olğan bir çoq qırımlılardan biridir. O, soyuna Rusiye ordusına qoşuluv celpnamesi kelgen soñ Qırımdan ketti. Onı Rusiye seferberliginden qurtarmaq içün biñlernen kilometr keçip, tuvğan toprağından uzaq ömür zorluqlarını başından keçirmek kene kerek oldı.
İşğal etilgen Qırımda Seydamet Mustafayev 2014 senesinden başlap Rusiyeniñ Ukrayinağa qarşı büyük istilâsına qadar olğan bir çoq deñişmeniñ şaatı oldı. Bularnı Qırım.Aqiqatnen paylaştı.
Rusiye şaraitlerinde Qırım nasıl deñişti? On yıldan ziyade ğayıp olğan qırımlılarnıñ nesillerini qaytarmaq mümkünmi? Rusiyeniñ Ukrayinağa qarşı büyük cenki Qırım yarımadasında yaşağanlarnıñ ketmesine nasıl yardım ete ve cenkke qarşı narazılıq aktsiyaları ne qadar emiyetli? Bu aqta Qırım.Aqiqat tarif ete.
«Rusiyenen tayaqlarnen cenkleşmege azır edik»
Seydamet Mustafayev – psihologiya ilimleri namzeti, yıllar devamında Aqmescitteki Qırım müendislik pedagogika universitetinde psihologiyadan ders berdi.
2014 senesi baarde, Rusiye Qırımnı qanunsız bir şekilde ilhaq etip başlağanda, onıñ talebeleri 2014 senesi fevralniñ 26-nda Qırım parlamenti ögünde keçirilgen mitingde Ukrayinağa qol tutqan edi. Oca o künü dersleri çoq olğanından özü bu toplaşuvğa barıp olamağanını hatırlay. Lâkin talebelerini derslerden öz isteginen yiberip, daima bağda olmağa aytqan edi.
Bir çoq iştirakçisi ve ekspertniñ fikirince, bu miting Kremlniñ Qırımnı «barışıq bir şekilde ilhaq etmek» planını bozdı, çünki qırımlılar Rusiyeni yarımadağa davet etmegenlerini açıq-aydın kösterdi. Ertesi künü Rusiye mahsus küçleri akimiyetniñ memuriy binalarını zapt etip, yarımadanı arbiylernen işğal etip başladı. Böyleliknen, Qırımnıñ zemaneviy tarihında esas adise-vaqialar başlandı. Qırımlılar içün ise ciddiy deñişmeler ve sınavlar devri keldi.
Seydamet Mustafayevniñ işdeşleriniñ çoqusı olıp keçken şeylerni «norma ve çoqtan beklenilgen bir şey olaraq» qabul etti, dep hatırlay o. «Rus dünyasına» qarşı açıqtan-açıq narazılıq köstergenler az edi, özleri ve qorantalarınıñ havfsızlığı içün qorqtılar.
«Menim içün bu bir felâket oldı. Men vaziyetni menfiy olaraq qabul ettim, endi uzun yıllar pek yaramay vaziyette olacağımıznı añladım. Rusiyeniñ bu areketlerine dünya sert cevap berecegine ümüt ete edim. Amma soñra Qırımnen beraber bizni de bergenler. Ciddiy silâ olmasa da, qırımtatar faalleriniñ 2014 senesi Rusiye ile küreşmege azır olğanını bile edim. Halqımıznıñ o vaqıt kürek sapları, tayaqlar ve bir-eki av tüfegi bar edi. Amma adamlar öz toprağını qorçalamağa öyle azır ediler ki, olarnı kötermek içün çoq vaqıt kerekmey edi», – dey Seydamet Mustafayev.
«Ukrayinanen bağlarıñız bizge meraqlı degil»
Qırımlınıñ aytqanına köre, çoqusı hadim Rusiyeni qabul etti. Belli olğanına köre, aliy oquv yurtunıñ rektorı Fevzi Yakubov (rahmetli oldı) Rusiye akimiyetinen faal sürette işbirligi yaptı. O, oquv yurtunıñ reberligini oğlu Çingiz Yakubovğa berip oldı.
2014 senesi Seydamet Mustafayev açıq qavğalarğa qarışmamağa tırıştı. Ve çoqqa barmay oña Rusiye akimiyetinen işbirligi yapmaq teklifi keldi. Amma o, red etti.
Tezden eki talebe onı çaqqanını eşitti. Qırımlı universitetni taşlap ketmege qarar berdi.
«O vaqıt Kyivdeki Psihologiya institutınen işbirligi yaptım. Qırımda rektorlıqta maña aytqanları şu edi: «Bizni Ukrayinanen olğan bağlarıñız meraqlandırmay, biz endi Rusiyemiz». Men öz derslerimde talebelerge yolbaşçılarnıñ çeşit türlerini añlattım ve Yanukoviç, Yuşçenko ve Timoşenkonı örnek olaraq ketirdim. Biz olarnı faal muzakere ete edik, atta küle edik. 2014 senesi de aynı şu misallerni qullanmağa tırıştım. Amma reberlik meni çağırıp, «şimdi Rusiye olğanımız içün böyle nümüneler qabul etilemez» dedi. Men malümat toplap, eki talebeni meni çaqmağa mecbur etkenlerini bildim. Soñra añladım ki, bölükte kimse maña bir şey ketirmezden evel ketmek kerek. Böyle müitte, bu igrenç iklimde men endi çalışmağa, talebelerge Rusiyege kerek olğan şeylerni ögretmege istemey edim», – dey Seydamet Mustafayev.
O qadar zor vaqıtta qaraman olmağa kerekmey. Alçaqlıqta iştirak etmemek yeterlidir
Seydamet Mustafayevniñ aytqanına köre, QMPU-da Z-timsalleri asıla ve studentler askeriyleştirile, bazı hadimler ise Putin aqqında şiirlerni oquy.
«Buña baqıp olamayım. O vaqıt pek açuvlanğan edim, şimdi de açuvlanam. O qadar zor vaqıtta qaraman olmağa kerekmey. Alçaqlıqta iştirak etmemek yeterlidir. Amma, ebet, iştirak etken ve atta teşebbüs köstergenler bar. Aliy oquv yurtunıñ hadimi maña Ukrayınanı 10 yıl körmegen studentler Rusiyeni artıq red etmey, dep ayta. Özü ise buña dayanıp olamasa da. Qırımda insanlarğa yapılğan propagandanıñ aqibeti bu», – dep ayta ruhiyatçı.
«Rusiyege boşuna cekirmegenimizge inandıq»
İşten boşatılğan soñ Seydamet Mustafayev Qırımda mefküreviy sebeplerden iç bir vaqıt turğun iş tapıp olamadı.
«Men Qırımda istenmegen kişi oldım. Kimse meni universitetlerge işke almağa istemedi», – dep iddia ete o.
Qırımlı belli bir vaqıt Kyivde yaşadı, anda zenaat ceetinden inkişaf etmege imkânı bar edi. Amma soñra evine qayttı. Qırımda yaşap, Rusiye aqiqatını iç bir vaqıt qabul etmedi. O, öz redini kâğıt üstüne tökti. O, işğal etilgen yarımadada yaşayış aqqında şiirler cıyıntığını yazdı. Bir qaç şiirini Qırım.Aqiqatnen paylaştı.
Rusiyeniñ Ukrayinağa büyük istilâsı başlağanda Seydamet Mustafayev Qırımda edi. Büyük cenk tek esas Ukrayina sakinlerine degil, qırımlılarğa da büyük sınavlar ketirdi. Rusiye uquq qoruyıcıları olarnı cenkke qarşı narazılıqları içün kütleviy sürette taqip etip başladı.
Ukrayina prezidentiniñ Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki temsilciliginiñ malümatına köre, Rusiyeniñ Ukrayinağa qarşı büyük istilâsı başlanğanından berli Qırım mahkemeleri Rusiye ordusını «itibardan tüşürüv» maddesine istinaden biñge yaqın protokol aldı, qırımlılarğa umumen 26 mln rubleden ziyade cöreme berildi. Bazıları cenkke qarşı çıqqanları içün Rusiye apishanelerine oğradı. Amma bir şeyge baqmadan, bu narazılıqlar devam ete.
Seydamet Mustafayevniñ fikirince, cenk vaziyetinde böyle aktsiyalarnıñ manası yoq.
«Men Kyivden Qırımğa qaytqanda, mümkün olğanı qadar, etrafımda tüşüngen, adet üzre Ukrayina tarafdarı olğan insanlarnı toplamağa qarar berdim. Ve o vaqıttan berli meni apiske alacaqlarını bekledim. Ve 2022 senesi büyük cenk başlanğanda añladım: bizim faaliyetimiz endi toqtamaq kerek. Çünki biz esas şeyge iriştik – bütün dünya uyandı! Endi ise bizim vazifemiz – özümizni saqlap qalmaqtır. Ukrayina ve dünya yuqlağanda, biz mında yaşadıq, bu pislikte qaldıq, amma Rusiyeniñ areketlerine qarşı boşuna laf etmegenimizge ve cekirmegenimizge inandıq. Ve şimdi er kes Rusiye ne olğanını añlay. Şimdi Qırımdan ayttıq, saña cöreme bergenler. Ve bu cezadan kelgen para – tökülecek qurşunlarnıñ sayısıdır. Ve er bir qurşun insannı tapa bile – bizim insanımıznı. Şimdi qaramanlıq artıq kelişmey. Duşman devletiniñ hazinesini zenginleştirmege aqqıñız yoq!», – dep tüşüne Seydamet Mustafayev.
Ukrayina prezidentiniñ Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki temsilciligi yarımadadaki cenkke qarşı narazılıq aktsiyaları aqqında «yarımadanıñ işğalden çıqarılmasına ve Ukrayinağa qaytmasına yeñilmezlik ve işanç numayışı» olaraq ayta. Temsilcilik «er bir insanğa cesaretleri ve açıq vatandaşlıq fikri içün» açıqtan-açıq minnetdarlıq bildire.
«Dört kün sıñırda turdıq»
Rusiyeniñ Ukrayinağa qarşı büyük istilâsı başlağan soñ, çoqqa barmay, Seydamet Mustafayev yarımadanı terk etmege mecbur ola. 2022 senesi mart ayında oña «Qırımdan ketmege vaqıt keldi» degen signal keldi.
«Quvetçilerge berilgen emirler yahşı olmağanından çıqıñız dediler. Soñ añladım ki, menim Qırımdan ketmege vaqtım keldi, çünki şimdi Rusiye apishanesine kirmekten fayda yoq edi. Sen apiste olğanda dünyada sen bilmeycek ceryanlar olacaq. Buña kerek yoq», – dep hatırlay o.
Tuvğanına kelgen rus ordusına çağıruv bu qararğa eminlik qoştı. Onıñ seferberligine yol bermemek içün ekisi de maşinağa minip, Qırımdan çıqtı. Rusiyeden çıqmaq içün olarğa biñlernen kilometr yol keçip, Rusiye ve Qazahistan sıñırında bir qaç kün turmaq kerek edi.
«Biz anda barğanda 19 kilometr uzunlığında tıqanıqlıq bar edi. Sıñırğa yaqınlaşqanda 27 kilometrge yetti. Adamlar on kün turdı. Çünki adamlar seferberlik telükesi sebebinden Rusiyeniñ çeşit taraflarından ketmekte ediler. Rusiyeden çıqmaq içün tek üç memleket bar edi – Qırğızistan, Qazahistan ve Ermenistan. Lâkin Ermenistanğa tek dünya parasına uçıp barmaq mümkün edi. Biz ciyenimnen dört kün maşinada sıñırda turdıq. O nevbette ögge keçmek içün çeşit yollar qıdırdıq, para tölemek kerek edi», – dep tarif etti o.
«Bugün Rusiyege alıştılar, yarın – başqasına»
Özbekistanda biraz qalıp, Seydamet Mustafayev şimdi bulunğan Almaniyağa köçmege qarar berdi.
Bu memleketniñ yardımına baqmadan, Qırımsız pek zor olğanını ayta.
«Qırımsız pek qıyın. İmkân olsa, evime cayav keterim. Anda uruşlar olacaq, dep qorqam. Qırımnıñ barışıqsever ealisi sağ qalsın dep pek isteyim. Çünki ürmet etmegen insanlarım bile ölsin istemeyim. Ömür boyu Ukrayinağa sadıq qalğan insanlarnı ise tüşünmek kerek. Olar o zorluqnen o qadar yaşay», – dep ayta o.
Rusiye tarafından Qırım işğaliniñ on yılı bir çoq qırımlınıñ, hususan yaş nesilniñ zihniyetinde öz izini qaldırdı, dey Seydamet Mustafayev. Amma bunı tüzetmek mümkün, eminliknen ayta psiholog.
Без Крыма ужасно сложно. Как только будет возможность, я пешком пойду домой
«Qırımda endi Ukrayinanı, ukrayin tilini bilmegen bir nesil östi. Lâkin menim bunen bağlı pessimizmim yoq. Men şimdi 80 yıl evelsi adamlar içün gaz kameraları ve kontslagerler teşkil etken memleketten yardım alam. Olar şimdi maña ve vatandaşlarıma yardım eteler. Olar Ekinci cian cenkinden soñ büyük evolütsion yoldan keçtiler. Bunı añlamaq kerek. Qırım işğalden azat etilgen soñ qırımlılarnıñ da ciddiy deñişme fırsatı bar. Çünki sakinleriniñ çoqusı – qolay alışqan ayrı insanlardır. Bugün olar Rusiyege alıştılar, yarın ise – kim olsa olsun», – dep ayta Seydamet Mustafayev.
Rusiyeniñ Ukrayinağa qarşı büyük istilâsı Qırım sakinleriniñ üçünci memleketlerge büyük aqıntısına sebep oldı. Olar arbiy telükeler ve Rusiye ordusına seferberlik sebebinden vatanlarını terk etmege mecbur olalar. Böyle icretçilerniñ sayısını sayıp çıqmaq mümkün degil. Olarnıñ bir cedveli yoq. Qırımtatarlarnıñ milliy lideri Mustafa Cemilev bildirgenine köre, büyük cenk vaqtında 50 biñge yaqın qırımtatarı Qırım tışında yaşay. Bu Qırımda yaşağan bütün qırımtatar halqınıñ çerik payını teşkil ete.
Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilüvi
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
