İnsannıñ ayatı – tam bir qıymettir. Faqat totalitar rejim ve diktatorlar bu adiy aqiqatnı añlamay. Stalin rejimi yoq etken millionlarnen taqdir bunıñ delilidir.
Tarihçılar 1937-1938 senelerini «Büyük terror» dep adlandırdı. Bu yılları devlet iç bir qabaatı olmağan biñlernen insannı ölümge mahküm etti. 1938 senesi aprelniñ 17-nde qırımtatar siyasiy elitası ve ziyalılarınıñ büyük qısmı qurşunğa tizildi.
1921 senesi qurulğan Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti yarımadanıñ milliy gruppaları, hususan qırımtatarlarınıñ prioritetli inkişaf esaslarını ilân etken edi. Qırımtatarlarnıñ tarihı, etnografiyası ve medeniyeti faal ögrenilip başlandı, milliy mektepler, qırımtatar teatri açıldı, qırımtatar tilinde gazeta ve mecmualar basıldı. Qırım MSSCniñ Moskvada Daimiy Temsilciligi bar edi – ve bu vazifede er vaqıt qırımtatarı olğan edi.
1920-nci yıllarnıñ ortalarında Sovetler Birligindeki siyasiy müit zorlaştı. Ziyalılarnı taqip, yerli milletçiliknen küreş, medeniyet erbaplarına qarşı repressiyalar Qırımda da oldı. 1928 senesi mayısta sovetlerniñ milliy cumhuriyetleri tarihında ilk sefer Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ reisi Veli İbragimov mahküm etilip qurşunğa tizildi.
Veli İbraimovnıñ qurşunğa tizilüvinden on yıl keçken soñ, 1938 senesi aprelniñ 17-nde, qırımtatarlarnıñ tarihında yañı facia oldı – qurbanlar çoq oldı.
Devlet siyasiy idaresine angi üküm kerek olsa, o olur. Evelden belgilengen ceza ne olsa, o olacaq. Er şey qanunğa köre yapılacaqŞevqiy Bektöre
«Sovetlerniñ Rusiyesinde insannı apiske almaq ve atta ölüm fermanını çıqarmaq içün mahkemege kerek yoq. Devlet siyasiy idaresine angi üküm kerek olsa, o olur. Evelden belgilengen ceza ne olsa, o olacaq. Er şey qanunğa köre yapılacaq. Qanun Devlet siyasiy idaresiniñ elinde oyuncaq ola. Apishaneniñ tar ve qaranlıq odaları, soraştıruv ve işkence usulları – er şey er bir insanğa köre ayrı saylana». Bunı 25 yıl Stalin lagerlerinde keçirgen qırımtatar nesircisi ve şairi Şevqiy Bektore yazdı. Bektore 1932 senesi apiske alındı, eñ büyük repressiyalar ise «büyük terror» zamanında oldı – 1937-1938 seneleri.
1937 senesiniñ fevralniñ 23-nden martnıñ 5-ne qadar keçirilgen Bolşeviklerniñ Umumbirlik kommunist firqasınıñ Merkeziy Komitetiniñ umumiy toplaşuvı Sovetler Birliginde başlağan kütleviy repressiyalarnıñ siyasiy esaslarına bağışlandı. Plenumnıñ bir qısmı «Buharin-Rıkovnıñ davasına» (fevralniñ 27-nde olar firqadan çıqarılıp apiske alındı) bağışlanğan edi. Maruzalarda sanayıdaki ve naqliyattaki «ziyankârlıq, diversiya ve yapon-alman-trotskist agentleriniñ casuslıq dersleri» ve NKVDdeki duşman faaliyeti aqqında aytıldı. Stalinniñ «Firqa işiniñ eksiklikleri ve trotskist ve diger ekiyüzlülerni yoq etüv tedbirlerine dair» maruzasında duşmanlarnen amansız küreş prioritet ola ve bu küreşte «tamırnen çıqaruv ve darma-dağın etüv usulları» kerek, dep aytıldı.
Deliller az olsa da, ya da iç olmasa – repressiyalarnı qullanuv qararı tez alınğan edi
1937 senesiniñ iyül ayında firqa qararlarınen «üçlüler» şekillendirildi. Bu yerli organlar (SSCB NKVD cumhuriyet, ülke ve vilâyet üçlüleri) «antisovetlerni» repressiyalarğa oğratuv tedbirlerini keçirmek maqsadınen quruldı. Sovetler Birliginde 1937 senesiniñ avgust ayından başlap 1938 senesiniñ noyabr ayına qadar areket etti. Üç insandan ibaret edi – yolbaşçı, kâtip ve prokuror. «Üçlü» qararlarnı ğıyabiy şekilde çıqarğan edi – NKVD organları bergen dava malümatları esasında, bazı vaqıtları ise iç bir malümat yoq edi – apiske alınğanlarnıñ ilk cedvellerine köre qarar alınğan edi. Serbest edi, protokollar tizilmegen edi. Deliller az olsa da, ya da iç olmasa – repressiyalarnı qullanuv qararı tez alınğan edi. Dava çoqusı allarda ince edi (apiske aluv qararı, tintüv ve apiske aluv protokolı, apiske alınğannıñ bir ya da eki soraştıruv protokolı, qabaatlayıcı qarar), «üçlülerniñ» neticeleri ise çoq edi. Kütleviy repressiyalarğa yol berildi.
Qırımda firqanıñ vilâyet komiteti alğan qararınen «üçlü» 1937 senesi iyülniñ 4-nde tesis etildi. «Üçlü» erkânına Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ iç işler halq komissarı Karp Pavlov (reis); azalar: Qırım MSSC prokurorı Konstantin Monatov ve vilâyet komitetiniñ ekinci kâtibi Server Trupçu kirgenler.
Qırımtatar firqa-ükümet elitası ve ziyalılarınıñ yüksek vazifeli bazı vekilleri endi apiste edi. İnsanlarnı 1936 senesiniñ ekinci yarısında tutıp başladılar, 1937 senesiniñ baarinde ise itibarlı medeniyet erbapları apiske alındı – «Yeni Dünya» gazetasınıñ muarriri Teyfuk Boyaciyev, yazıcı ve oca Asan Sabri Ayvazov, filolog Osman Aqçoqraqlı, radio komitetiniñ muarriri Reşat Refatov, RSFSR Halq maarifçilik komissarlığı yanındaki merkeziy ilmiy-tedqiqiy milletler institutınıñ ilmiy hadimi Mamut Nedim.
1937 senesi iyünniñ 15-nde Qırım MSSC ziraat halq komissarı Fevzi Musanif ve pedagogika institutınıñ müdiri Mustafa Bekirov apiske alındı, 1937 senesi iyülniñ 26-nda cumhuriyetniñ maarifçilik halq komissarı Ramazan Aleksandroviç, 1937 senesi iyülniñ 31-nde firqanıñ vilâyet komitetiniñ sabıq ekinci kâtibi, soñra maarifçilikniñ halq komissarı Bilâl Çagar, 1937 senesi sentâbrniñ 8-nde ise Qırım MSSC Merkeziy saylav komissiyasınıñ reisi İlyas Tarhan apiske alındı.
Episini qarşıinqilâpçı milletçi teşkilâtı ile alâqaları bar olğanında qabaatladılar. Añlaşıla ki, qırımtatarlarnıñ çoq sıfatlı siyasiy esnası azırlanğan edi. Apiske alınğanlarnıñ erkânı bir baqıştan meşur olsa da, mifik milletçi teşkilâtınıñ reberi olmaq kerek edi – büyük bir siyasiy şahıs. Böyle biri tezden tapıldı.
Muhtariyetniñ liderlerinden biri, Qırım MSSC ükümetiniñ reisi Abduraim Samedinov oldı.
1937 senesi sentâbrniñ 17-nde apiske alındı, bir qaç künden soñ ise «burjua milletçilerini imaye etkeni içün» firqadan çıqarıldı.
Samedinov apiske alınğan soñ qırımtatar siyasiy ve medeniy elitasınıñ itibarlı erbapları apiske alındı – Tatar tili ve edebiyatı ilmiy-tedqiqiy institutınıñ müdir muavini Yaqub Azizov, Krımgosizdat idarecisi Bilâl Çeşmeci, yazıcı Ümer İpçi ve digerleri.
Reber gruppası azalarınıñ qabaatlayıcı qararında qurğan «qarşıinqilâpçı türkçü milletçi teşkilâtınıñ» maqsadı Sovetlerni küçnen devirmek, Qırımnı Sovetler Birliginden ayırmaq ve burjua-milletçi qurumını tiklemek edi, dep aytıldı.
Genç bolşevik, Qırım «üçlüsiniñ» azası Server Trupçunıñ taqdiri zamandaşlar içün ögreticidir. «Üçlü» erkânına kirsetilgen soñ o, tek ölüm ükümlerini imzalamaq degil, semetdeşleri – qırımtatarlarını – matbuatta da yoq etip, «burjua milletçileri» ve «milletçi gruppalarnıñ» aza adlarını aytqan edi. Bu faaliyeti 1937 senesi noyabr ayında apis cezasınen yekünlendi.
Tarihnıñ accı sarkazmı: Server Trupçu onıñ çaquvınen apiske alınğan insanlarnen bir künde – 1938 senesi qara aprelniñ 17-nde – qurşunğa tizildi.
Firqa azalarından ğayrı, bu künü qırımtatar medeniyetiniñ aydın erbapları qurşunğa tizildi.
Bu büyük gumanitar faciasınıñ aqibetlerini qırımtatar halqı bugün de is ete.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
