Sovet Sotsialistik Cumhuriyetleri Birliginiñ tarihında devlet tarafından biñlernen qabaatsız insannıñ öldürülmesinen bağlı facialı saifeler bar. Bugün o vaqıt aqqında o qadar çoq yazılğan ve aytılğan soñ, arhiv vesiqaları derc etilgen soñ – kommunizm qoruyıcıları ve qanlı diktator Stalinniñ tarafdarları alâ daa bar. Qırımtatarlarnıñ tarihında eñ qara künlerinden biri – 1938 senesi aprel 17 künü, qırımtatar halqınıñ ziyalıları qurşunğa tizilgen edi.
Buharintsı... zinovyevtsı... trotskistı...
İ daje vsâk, kto koso posmotrel!
Dela ih zlı i pomıslı neçistı:
V türmu ih! Na doprosı! Pod rasstrel!
Mı strah na obıvatelâ nagonim:
Vseh nenadejnıh – v lagernuyu pıl!
Mı Gitlera v terrore peregonim!
Kostâmi jertv üseyem vsü Sibir!
Şair Aleksandr Dıbinniñ «God 1937» şiiri Sovetler Birligi tarihında «Büyük terror» adını alğan deşetli devirni tam bir şekilde ifadeley.
1921 senesi qurulğan Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetinde (Qırım MSSC) yarımadanıñ milliy grupplarınıñ inkişafı, eñ evelâ qırımtatar halqınıñ ilerilemesi ilân etilgen edi. Qırımtatarlarnıñ tarihı, qavmiyatı, medeniyeti ögrenilmege başlağan edi, milliy mektepler, qırımtatar teatri açıldı, qırımtatar gazeta ve mecmuaları neşir etilmege başladı... Qırım MSSCniñ Moskvada Daimiy Temsilciligi bar edi – bu vazifeni er daim qırımtatarı yapqan edi.
Faqat 1920-nci seneleriniñ ekinci yarısından itibaren yerli «milletçilik» ile küreş şiarları altında devamlı repressiyalar keçirildi. 1928 senesi mayıs ayında sovet milliy cumhuriyetleri tarihında ilk sefer Qırım MSSC yolbaşçısı Veli İbraimov mahküm etilgen ve qurşunğa tizilgen edi. Bundan soñ qırımtatar firqa reberlerine qarşı basqılar sıq-sıq yapılmağa başladı. Kollektivizatsiya zamanında tahminen 30 biñ qırımtatarı – «kulak» qorantalarınıñ başları ve azaları yoq etilgen ya da yarımadadan sürgün etilgen edi.
1930-ıncı seneleri Stalinniñ kursu amelde büyük devletçilikniñ ğayrıdan tiklenmesine yönelgen edi. Veli İbraimovnıñ qurşunğa tizilüvinden soñ qırımtatarlarnıñ tarihında yañı facia yüz berdi – lâkin bu sefer qurbanlarnıñ sayısı daa ziyade oldı... Qabaatsız qurbanlarnıñ.
«Stalinniñ cedvelleri» – Stalinniñ şahsiy cezası ve onıñ Birlik bolşevikleriniñ kommunistler firqasınıñ Merkeziy komiteti Siyasiy bürosınıñ yaqın ortaqlarınıñ cezası boyunca farqlı ceza berilgen adamlarnıñ adları – çoqusını qurşunğa tizmek qararı çıqarılğan edi
«Stalinniñ cedvelleri» – Stalinniñ şahsiy cezası ve onıñ Birlik bolşevikleriniñ kommunistler firqasınıñ Merkeziy komiteti Siyasiy bürosınıñ yaqın ortaqlarınıñ cezası boyunca farqlı ceza berilgen adamlarnıñ adları – çoqusını qurşunğa tizmek qararı çıqarılğan edi. 1938 senesi mart 5-ke ait cedvelde qırımtatar ziyalıları bar: Asan Sabri Ayvazov, Yaqub Ablâmitov, Yaqub Azizov, Osman Aqçoqraqlı, Ramazan Aleksandroviç, Üsein Bodaninskiy, Yağya Bayraşevskiy, Cafer Gafarov, Kerim Cemaledinov, Suleyman İdrisov, İbraim İsmailov, Abdulla Lâtif-zade, Fevzi Musanif, Mamut Nedim, Abduraim Samedinov, İlyas Tarhan, Server Trupçu, Seitcelil Hattatov, Bilâl Çagar ve başqaları. Bular cedvelde olğan eñ belli şahıslar. Faqat belli olmağanlar, «adiy» insanlar, ne qadar çoq edi – olarnıñ tercimeiyallarını bizler artıq ögrenemeycekmiz...
Bir kün – ve bir sıra münever yoq oldı. Üç kün içinde ise asırlar devamında Qırımda yaşağan halqnıñ taqdiri deñiştirildi – qırımtatarlarnıñ 1944 senesi mayıs 18-20 künleri olğan sürgünligi şu qadar sürdi...
Esas sual – olarnıñ qabaatı bar edimi ve olğan olsa, sovetler rejimi ögünde ne qabaatları olğan...
Misal olaraq, Üsein Bodaninskiy. Ressam, sanatşınas, qavmiyatçı, tarihçı, Qırım boyunca atiqiyat ve qavmiyat ekspeditsiyalarnıñ teşkilâtçısı ve reberi, qırımtatarlarnıñ ilk milliy müzeyi – Bağçasaray saray müzeyiniñ – tesisçisi ve müdiri. Resmiy hasiyetnamelerden birinde şöyle aytıla: «Bağçasaray müzeyiniñ müdiri Üsein Bodaninskiy – qırımtatar medeniyetini yahşı bilgenlerden biri. Qırımtatarlar arasında büyük alimlerden biri. Sanatşınas. Bediiy zenaatqa saiptir». Lâkin bu büyük insan 1934 senesi Bağçasaray müzeyinde işten boşatılğan edi. Soñra Moskva ve Gürcistanda qurucılıqta ressam-dekorator olıp çalıştı. 1937 senesi Tbilisinde milletçilikte qabaatlanıp apiske alındı. Mahkeme ükmü – eñ büyük ceza. 1938 senesi aprel 17-de Aqmescitke qurşunğa tizildi.
Bu kün Osman Aqçoqraqlı içün de ömrüniñ soñki künü oldı. Bu alimniñ entsiklopedik bilgileri bar edi – tarihçı, felsefeci, atiqiyatçı, folklorcı, muqaddeme ustası, oca, yazıcı. Alim er daim ilimnen oğraşmaq istedi – qırımtatar yadikârlıqlarını, öz halqınıñ tarihı ve medeniyetini ögrenmek istedi, faqat... – olmadı.
1934 senesi yazda Osman Aqçoqraqlı milletçilikte qabaatlanıp oca vazifesinden boşatılıp, Qırım Pedagogika institutından işten boşatıldı. Belli bir müddet devamında komsomol mektebinde coğrafiya derslerini berdi, soñra tatasına Bakuğa köçip ketti. 1937 senesi aprel 5-te (başqa malümatlarğa köre – 7-de) yaqalanıp, Aqmescitke yollanğan; İsmail Gasprinskiyniñ pantürkizm ğayelerini maqtav, akisinqilâp ve casuslıq teşviqatında qabaatlandı. Mahkemede qabaatı olmağanını ayttı. 1938 senesi aprel 17-de SSCB Yüksek Mahkemesi Yuqarı Kollegiyasınıñ çıqış sessiyasında oña eñ büyük ceza berildi, o künü de qurşunğa tizildi.
Şair, filolog, edebiyatşınas, oca Abdulla Lâtif-zade Aqmescitte oca qorantasında dünyağa keldi. Balalıq çağını Qırımnıñ şimalinde keçirip, qırımtatar şivelerini yahşı ögrengen edi. Soñra uzun bir zamandır oqudı, şiir yazdı, ocalıq yaptı. 1915 senesinden itibaren 1917 senesine qadar askerlik yaptı. İnqilâp yılları Lâtif-zade Qurultay faaliyetinde iştirak etken edi. Qırım MSSC qurulğan soñ sovet akimiyeti ile işbirlik tutmağa başladı, zenaat birliklerinde çalıştı. 1927-30 yılları – qırımtatar tilini arap urufatından latin urufatına keçirüv kampaniyasınıñ faal iştirakçisidir; yañı türk elifbesi komitetiniñ mesüliyetli kâtibi. Moskvadaki Sanatşınaslıq devlet akademiyasına aspiranturağa yollanğan edi. Qırımğa qaytqan soñ ocalıq yaptı. 1937 senesi mart 21-de «milletçi» olaraq işten boşatıldı, aprel 19-da ise apiske alınğan edi. 1938 senesi aprel 17-de qırımtatar medeniyetiniñ bir sıra diger müneveri ile beraber Aqmescitniñ İçki işler halq komissarlıq apishanesiniñ (NKVD) azbarında qurşunğa tizilgen edi.
Asan Sabri Ayvazov – büyük cemaat erbabı, oca, yazıcı. 1917-1918 seneleri Ayvazov – «Millet» gazetasınıñ muarriri, Qurultay reisi olaraq eki kere saylanğan edi, Qırım ülke ükümetiniñ Türkiyedeki elçisi olğan edi. Qırımda Sovet akimiyeti tiklengen soñ Merkeziy İcra komitetniñ tercimanlıq bölüginde çalıştı, 1922 senesinden itibaren pedagogika institutında arapça ve türkçe ders bergen edi. 1926-1927 seneleri onıñ tilşınaslıqqa dair bir qaç maqalesi «Yeñi dünya» gazetası, «İleri» ve «Oquv işleri» mecmualarında basıldı; «Köz-aydın» bala mecmuasınıñ muarriri olıp çalıştı. 1930 senesi apiske alınğan, amma eki aydan soñ azat etildi. Yedi yıldan soñ, 1937 senesi aprel 5-te, tekrar apiske alınğan edi. 1937 senesi dekabr 27-de apiste olıp, Asan Sabri Ayvazov taqiqatçığa 1930 senesinden itibaren NKVD organlarınıñ gizli agenti olğanını bildirdi. Sorğu protokolına inansaq, o, «NKVD agenti olıp, digerlerniñ sovetlerge qarşı faaliyeti aqqında malümatnı gizlegenini» aydınlattı. 1938 senesi aprel 17-de qurşunğa tizildi.
Daa bir meşur cemaat erbabı, teatr tenqitçisi, 1928-29 seneleri Qırım MSSC maarif halq komissarı olğan Mamut Nedim, em de yazıcı, belli siyaset erbabı İlyas Tarhan öldürilgen ediler. 1925 senesinden itibaren Tarhan Qırım MSSCde firqada çalışqan edi. 1931 senesi fevral ayından itibaren Merkeziy İcra komitetini, 1934 senesi avgust ayından itibaren de Qırım yazıcıları birliginiñ yolbaşçısı olğan edi. Onı «sovetlerge qarşı pantürkizm casus-diversion terroristik teşkilâtınıñ reberlerinden biri» olğanında qabaatladılar. Mahkemede qabaatını tanımadı. SSCB Yüksek Mahkemesi Arbiy kollegiyasınıñ çıqış sessiyası tarafından mahküm etilgen, ve aprel 17-de idam etildi.
1938 senesi aprel 17-de qurşunğa tizilgen insanlarnıñ tercimeiyallarını daa yaqında arhiv malümatlarına (kene de bütün malümatlarğa degil!) irişim imkânını qazanğan tedqiqçiler ğayrıdan tikleycek. Bu künni ise – 1938 senesi aprel 17 kününi – bizde, balalarımızda, başqalarda, adamlarnı yoq etken rejimlerniñ ögünde qabaatı olmağanlarda bir daa tekrarlanmasın dep, aqılımızda qaldırmaq kerekmiz.
Gülnara Bekirova, Qırım tarihçısı, Ukrain PEN-klubınıñ azası
