Sentâbrniñ 1-nde Aqmescit şeerinde ötkerilgen qırımtatar kitap yarmalığında panel muzakereleriniñ iştirakçileri qanunsız ilhaq etilgen Qırımda qırımtatar tilini ögrenüv ve qullanuv meselesini sıq-sıq seslendirdi. Qırım.Aqiqat, qırımtatarlarnıñ fikir liderlerinden bu vaziyet ne qadar ciddiy olğanını bilmege qarar berdi.
Rusiye akimiyetiniñ malümatlarına köre, şimdi Qırımda beş buçuq biñden ziyade mektep talebesi qırımtatar tilinde oquy. Bu aqta «Millet» telekanalında Rusiye ükümetiniñ Qırım tasil, ilim ve yaşlar naziriniñ muavini Timur Asanov ayttı. Onıñ bildirgenine köre, Qırımda soñki on yıl içinde «vatandaşlarnıñ öz ana tillerinde, hususan qırımtatar tilinde tasil aluv ihtiyacı» tolusınen qanaatlendirildi». Bundan da ğayrı, qırımtatar tilini 30 biñge yaqın talebe ögrengeni bildirile.
Onıñ aytqanına köre, soñki on yılda Qırımda «vatandaşlarnıñ ana tilinde, hususan qırımtatarca tasil alma ihtiyacı bütünley qarşılana». Haber etilgenine köre, tahminen 30 biñ talebe qırımtatar tilini ögrene.
Sentâbrniñ 1-nde Aqmescitte VI qırımtatar kitap yarmalığı olıp keçti, yañı kitaplar taqdim etildi, panel subetleri ve qırımtatar tilini populârlaştırğan diger tedbirler keçirildi. Yarmarlıqnıñ teşkilâtçısı Qaradeniz Production ola. Tedbir iştirakçileri Qırımda qırımtatar tili yaşayışnıñ bütün saalarından çıqarılğanını qayd etti.
«Rusiye akimiyeti öyle bir şarait yaratmaqta ki, qırımtatar tiliniñ qullanılması er yerden zornen çıqarıla. Atta qırımtatar qorantalarında da ana tili daa az qullanılıp başlandı. Yarmalıq iştirakçilerinden biri olğan qırımtatar tili ocası sanadan bir misal ketirdi, mezunlar onı körgende til ögrenmek içün vaqıtlarını boşuna sarf eteler, til iç bir yerde kerekmey, dep ayta ekenler. Bular Qırımda Rusiye akimiyetiniñ qırımtatar ealisiniñ til assimilâtsiyasınıñ qastlı siyasetiniñ meyvalarıdır. Bilgeniñiz kibi, lingvistik assimilâtsiyadan soñ qırımtatarlarnıñ umumiy assimilâtsiyasını yapmaq endi qolay ola. Bu pek raatsızlayıcı tendentsiyadır», – dep aydınlattı vaziyetni Qırım.Aqiqat içün tedbirniñ iştirakçisi, qırımtatar cemaat faali, adını muarrirler havfsızlıq sebebinden aytmaylar.
Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reis muavini İlmi Umerov Qırım.Aqiqatqa Qırımda qırımtatar tiliniñ felâket vaziyeti aqqında tarif etti.
Til olmasa – halq olmazİlmi Umerov
«Qırımtatar tiliniñ vaziyeti bazıları, mütehassıslar da, tüşüngeninden daa beter. Mence, umumen halq artıq ana tili taşıyıcısı degil. Yaşdaşlarımnıñ nesli til bile, amma yahşı degil, qorantalarında rusça laf eteler. Kelecek nesil – 30-40 yaşlarında olğanlar – tilni pek adiy turmuş seviyesinde bile. Tilni pek az insan yahşı bile (1-2%, şu cümleden mütehassıslar). Torunlarnıñ aman-aman episi til bilmey (bazı istisnalar bar). Felâket. Til olmasa – halq olmaz. Ne yapmaq kerek? Bunı nasıl toqtatmaq mümkün? Bu vaziyette qoranta, cemaat teşkilâtları, mekteplerniñ ğayretleri yeterli degil! Tek devlet tarafından meraq ve qoltutuv yardım ete bile. Qırım Ukrayina kontroline qaytmalı. Yuqarı Rada Ukrayina erkânında kelecegini belgilev aqqını yerine ketirüv qararını qabul etmeli. Bu yapılmasa, qırımtatar halqı yoq olacaq. Yani Rusiye siyasetinen yoq etilecek ve assimilâtsiyağa oğratılacaq», – dep ayttı Meclis reisiniñ muavini.
Kremlniñ sabıq siyaniy mabüsi, qırımtatar faali İsmail Ramazanovnıñ fikirince, «rus dünyası» Qırımda qırımtatar halqını yutmağa tırışa.
«Qırımda til meselesinde assimilâtsiya pek belli. Evimde tintüv ve işkence vaqtında maña ana-babamnen ana tilimde laf etmege yasaqlağan ediler. Soñra apiste de yasaqlağanlar. Qırımda qırımtatar tili qorqunç yıllar yaşay. Qırımtatar tilinde «kelişmegen» edebiyat alındı, mustaqil qırımtatar mediası qapatıldı, qalğanlar ise repressiyalarğa oğratıla, «Qırım» gazetası kibi. Til ve medeniyetke qoltutqan qırımtatar metsenatlarınıñ faaliyeti bile zarar köre. Kene yahşı Qaradeniz Production bar, Lilâ Bucurovanıñ faaliyeti, amma bular yetmey.
Til ve medeniyetke qoltutqan qırımtatar metsenatlarınıñ faaliyeti bile zarar köreİsmail Ramazanov
İşğalci bizim toprağımızğa keldi, til ve edebiyattan başlap bizni assimilâtsiyağa oğrata. Til olmasa, kimligimizni saqlamaq zor. Olar Qırımda halqımızğa «rus dünyasını» sevdireler. Şunıñ içün Qırımnı işğalden azat etmek, Qırımda Qırımtatar milliy muhtariyetini qurmaq müim», – dep ayttı Qırım.Aqiqatqa fikrini faal.
Adı telükesizlik maqsadınen aytılmağan qırımtatar jurnalistiniñ fikirince, qırımtatarlar özleri iç olmağanda qoranta içinde ana tiline diqqat ayırmay.
«Qırımtatar tiliniñ inkişafına bir deñişme yoq. Halqqa kerek olmasa, halq özü emiyet bermese, akimiyetmi tüşünecek. Balalar ana tilinde laf etmey, çünki ana-babaları laf etmey. Qartana qartbabalar bir vaqıtları daa zor vaziyette tilni saqlap qalğan yaşta degiller. Gece-kündüz til oğrunda küreşken insanlar bar, tırışalar, belli meselelerni yüksek seviyede al etmege tırışqanlar bar, amma azlar. Bir kişi küreşip olamaz», – dep tarif etti jurnalist.
Muarririyet telükesizlik maqsadınen adını aydınlatmağan kefeli qırımtatar faali Rusiye akimiyetiniñ Qırımda qırımtatar tiliniñ vaziyetine dair malümatı doğru degil, dep qayd ete.
«Körgenim kibi, Qırımda qırımtatarlar içün ana tiliniñ assimilâtsiyası yapıla. Bir inkişaf yoq, aksine, qırımtatarlar arasında ana tili vaziyeti daa beter ola. İşğal etilgen Qırımnıñ Rusiye akimiyeti Qırımda qırımtatar tilinen bağlı problemler yoq, dep bildire, amma bu yalan», – dep qayd etti faal.
Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarovnıñ malümatına köre, 2024 senesi mayısnıñ 30-nda Milliy Meclis Ukrayina Medeniyet ve informatsion siyaset nazirligine mektüp yollap, sentâbrniñ 10-nda Ukrayinada Qırımtatar tili ve edebiyatı kününi yapmağa teklif etti.
«Bu yönelişte iş devam ete, Ukrayina prezidentiniñ buyruğını ya da Ukrayina Nazirler Şurasınıñ qararını bekleymiz», – dep ayttı Çubarov.
2015 senesi Ankarada II Dünya qırımtatar kongressinde qırımtatar halqınıñ lideri Mustafa Cemilev Qırımda Rusiye akimiyeti olğan vaqıtta «qırımtatarlarnıñ ne inkişaf, ne de milliy kimliklerini saqlav imkânları olmaycaq», dep ayttı.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://d3454ggyqnys2v.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilüvi
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
