İyünniñ 16-nda Pragada Ukrayına ve qırımtatar siyasetçisi, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarov Çeh Cumhuriyetinde yaşağan ya da Rusiyeniñ Ukrayınağa qarşı tam istilâsı başlağanda kelgen ukrayınalılarnen körüşti. Körüşüv Vatslav Gavel kitaphanesinde keçirildi, Çubarov Qırım muhtariyeti, köçip kelgenler, Ukrayınanıñ ğayrıdan tiklenmesi ve Ukrayınanıñ Rusiye ile qomşulığı mevzularını köterdi. Azatlıq Radiosı munaqaşanıñ esas tezislerini yazdı.
Rusiye-Ukrayına cenkinden alınğan dersler aqqında
1944 senesi mayısnıñ 18-i. Sovetler akimiyeti üç kün içinde bütün halqnı öz toprağından quva. Qırımda kimse qalmay. Bundan evel de facialı tarihımız bar.
Bilgilerimiz çoq şeyde Rusiye imperiyasınıñ aytqanlarına esaslana. Amma şimdi Rusiye tarihı küçüni coya. Niayet, tarihımızğa tarafsız faktorlarğa esaslanıp baqamız. Zemaneviy Ukrayına içün keçmişni bilmek pek müim.
2014 senesi rusiyeliler Qırım toprağına «maneviy bağlar» qıdırmağa keldi. Qırım Rusiyeniñ tarihiy toprağı dep maqtanğan Putinniñ çıqışını körgendirsiñiz. Bütün dünya onı toqtatıp olamadı, birleşip olamadı.
Ukrayına milleti devletiniñ quruluvında rolüni añlağan bir ders müim
Yıllar keçkeninen Ukrayına halqı yoq, dep aytıp başladı. Şunıñ içün yalanlarda qullanmamaq içün bilgiler müim. İnsanlarnı olmağanına ya da farqlı olğanına inandırmaq içün böyle yapalar, insanlar iradesini toplamasın dep.
Menden Rusiye-Ukrayına cenkinden alınğan dersler aqqında sorasalar, Ukrayına milleti devletiniñ quruluvında rolüni añlağan bir ders müim, dep aytam.
Ekinci ders – Ukrayına siyasiy milleti şekillengende.
BM Halqara mahkemesi aqqında
İyünniñ 6-ndan 14-ne qadar BM Halqara mahkemesi Ukrayınanıñ Rusiye Federatsiyasına qarşı davasınıñ ağzaviy diñlevleri keçti. Yılnıñ soñuna qadar mahkeme Rusiyeniñ şartnameni bozğanına dair qarar alır, dep ümüt etemiz. Bu davanı Ukrayına 2017 senesi açtırdı.
Rusiyeliler Qırım içün mesüliyetleri martnıñ 29-nda başlanmasını istedi, yani martnıñ 16-nda olğan sahte referendumdan soñ.
Amma başqa bir şeyge diqqat celp etmege isteyim – Avropa insan aqları mahkemesiniñ qararına. Olar Rusiye 2014 senesi fevralniñ 27-nden berli Qırımnı kontrol ete, dep qarar çıqarğanlar. Fevralniñ 26-nda qırımtatarlar Rusiyege qarşı büyük mitingge çıqtı, amma fevralniñ 27-nde saba olar [rusiyeliler] Qırım Nazirler şurası ve Yuqarı şurasını zapt etti. Lâkin rusiyeliler Qırım içün mesüliyetleri martnıñ 29-nda başlanmasını istedi, yani martnıñ 16-nda olğan sahte referendumdan soñ.
Olar Qırım halqı Moskvanı çağırdı, Moskva da qabul etti, dep kösterecek ediler. Avropa mahkemesi keder etti. Ve endi diger mahkemeleri buña esaslanacaq.
Qırım muhtariyeti aqqında
[1944 senesi sürgünligi başlağan soñ] 45 yıl qırımtatarlar aqları oğrunda küreşti. Bütün talaplar bir cümlede aytılsa, böyle edi – avdet ve ğayrıdan tiklenüv. Öz toprağına qaytmaq.
Ğayrıdan tiklenüvni aytsaq: qırımtatarlar inkişaf etmek içün muhtariyetni ğayrıdan tiklemek kerek, dep qarar aldı. Qırımtatarlarnıñ kelecegini belgileme aqqı bar. Amma zemaneviy inkişaf vaziyetinde devletke zarar ketirmegen şekiller saylana.
1991 senesi referendum neticesinde Ukrayına Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Yuqarı Şurası Qırım muhtariyetini yañartmağa qarar aldı. Amma o vaqıt etnik rusiyeliler Qırım ealisiniñ 60-62% ola edi. Ve o vaqıtta berli munaqaşamız devam ete.
2014 senesi çoq şey kösterdi – 1991 senesi qoyulğan bomba patladı
Aslında Qırım muhtariyetine olğan o yanaşuvnen bütün meselelerni region çezgen bir muhtariyet edi, olarnı etnik rus çoqluğı saylağan vekiller çeze edi. 2014 senesi çoq şey kösterdi – 1991 senesi qoyulğan bomba patladı.
Ve Kyiv Qırımnı tek umumiy seviyede olğan problemler sebebinden degil, muhtariyette qurulğan yerli akimiyet rusiyelilerniñ tarafını tutqanı içün qorup olamadı.
Muhtariyet qırımtatarlarnıñ aqlarını ğayrıdan tiklev meselesini çezmek içün bir derman degil. Muhtariyet – insanlarnıñ teñ uquqlığını temin etken mahsus uquq normaları, uquq mehanizmleridir.
Muhtariyet inkişaf ve saqlanıp qaluv kefaletlerini bere. Muhtariyet bir maqsat degil, bir usuldır
Bugün muhtariyet separatizmnen aynı ola, şunıñ içün insanlar qorqa. Amma biz Qırım muhtariyeti bu topraqta Ukrayına akimiyetini, Ukrayına devletini quvetleştirmeli, dep aytamız.
Muhtariyet mında nege kerek? Böyle muhtariyetler er yerde ola bile, er angi vilâyette, amma halqara uquq normalarına zıt kelecek, çünki Donetsk ya da Sumı halqı yoq. Amma qırımtatarlarğa muhtariyet inkişaf ve saqlanıp qaluv kefaletlerini bere. Muhtariyet bir maqsat degil, bir usuldır.
Rusiye ve ilerideki qomşulığı aqqında
Rusiye-Ukrayına cenkiniñ bitmesi halqara vesiqalarnıñ küçünen pekitilmeli, revanş fikri kelmesin. Almaniyada Ekinci cian cenkinden soñ olğanı kibi, Gitlerden soñ deşetlerge yol bermemek içün.
Rusiye meselesinde aynı ola bilemi? Olmasa, bir qaç yıldan tarih kene tekrarlanır, dep tüşünem.
Uquqçı degilim ve halqara añlaşmalar nasıl bozulğanını bilem, amma böyle mehanizmlerni qurğan halqara institutlar bunı tüşünsin.
Bundan evel ise vekâlet ve vazifelerini yerine ketire bilecek halqara institutlar ğayrıdan tiklenmeli.
Mence, bir çare bar – Rusiye şimdiki sıñırlarında qalmamalı. Bu topraqlarda başqa halqlar olsa, olarğa yardım etmelimiz. Ukrayına Rusiye Federatsiyasınıñ zulum körgen halqlarına qoltutıp, telükesizligini temin etmeli, dep tüşünem.
Esas Ukrayınadaki ukrayınlerniñ qırımtatarlarğa olğan munasebeti aqqında
Ukrayına cemiyeti pek farqlı ve Ukrayına cemiyetiniñ qırımtatar qısmı da farqlı, dep aytmaq mümkün – farqlı printsip, baqış ve tüşünceleri olğan insanlar.
Qırımtatarlar özüni Ukrayına küçü olaraq kösterdi
Amma 2014 senesi Ukrayına cemiyetiniñ qırımtatarlarnen bağlı fikirleri deñişti. Kerçek olmağan tüşünceleri, qırımtatarlarnen bağlı qorqu ve işançsızlıq yoq oldı. Çünki qırımtatarlar özüni Ukrayına küçü olaraq kösterdi.
Mında tam bir cevap olmaycaq, amma men umumen bu yıllar devamında Ukrayına cemiyeti devlet milleti oldı, dep tüşünem. Ukrayınalılar, niayet, kütleviy şekilde tecribelerine baqıp, devlet nasıl qurulacağını bile.
Qırımnıñ reintegratsiyası ve işbirlikçiler aqqında
Qırımda fevralniñ 27-nden soñ yerleşken bütün insanlar onı terk etmeli, dep tüşünemiz. Bunı Ukrayına qanunlarına zıt bir şekilde yapqanlar. Başqa mesele: qalğanları ne olacaq? Rusiye programmasına köre ders bergen ocalarnıñ qabaatı barmı? Ya da rusiyelilerni tedaviylegen ekimlerniñ?
Menim içün büyük bir sual bu. Mence, devlet olarğa cinayet yapqanlarmı dep baqmalı: devletke qarşı ve diger insanlarnıñ aqlarına qarşı. İnsanlar devletni satqan olsa ya da başqa insannıñ aqlarına qarşı cinayet yapqan olsa, olar Ukrayına qanunlarına köre mesüliyet taşımalı.
Qırımdan köçip kelgenler aqqında
Cenkten soñ daa bir qıyın etap olacaq – Ukrayınanıñ ğayrıdan tiklenmesi, bu etapnıñ esas resursı – insanlar. Şimdi ise insanlar anda-mında [çeşit memleketlerde]. Çetelde körgen er birine aytam: «Baq, evine qaytacaqsıñ».
Qaytmasañız, cenkte ğalebe qazanğan Ukrayınanı coya bilemiz.
MALÜMAT: Ukrayınağa qarşı Rusiye silâlı ücümi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.
Aprelniñ başında Moskva Ukrayına şimalinde faal olğanını toqtattı, dep bildirdi. Tezden Ukrayına akimiyeti Kıyiv, Çerniğiv ve Sumı vilâyetinde Rusiye arbiyleri qalmadı, dep ayttı.
Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.
Rusiye Ukrayınağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün:https://d1ug5n8f9xpr1h.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
