Strasburgdaki Avropa insan aqları mahkemesi «Ukrayına Rusiyege qarşı (Qırımnen bağlı)» davası boyunca soñki qararını çıqardı. Qararnı Rusiye ilhaq etken yarımadada insan aqlarınıñ büyük sayıda bozulğan saalarnı qayd etken 17 qadıdan ibaret kollegiya qabul etti, dep yaza Azatlıq Radiosı.
Qararı iyünniñ 25-nde çıqarılğan «Ukrayına Rusiyege qarşı» davası Ukrayınanıñ Rusiye Avropa Şurasından çıqmazdan evel bergen üç şikâyetinen bağlı edi.
Birincisi 2014 senesi martnıñ 13-nde, Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilüvi başlağanından üç aftadan soñ berilgen edi. Qoşma şikâyetler 2015 senesi avgust ayında ve 2018 senesi avgust ayında berildi. Ukrayına ükümeti Avropa insan aqları mahkemesinden Rusiye Federatsiyasını Avropa insan aqları ve esas serbestliklerni qoruv şartnamesi kefil etken insan aqlarınıñ bozuluvında mesüliyetli tanımasını rica etken edi. Dava diñlevleri tek 2019 senesi başlandı, bu qarar Rusiye Qırım yarımadasını işğal etkeninden on yıl keçken soñ alındı.
Kyiv Moskvanı ilhaq etilgen Qırımda Şartname maddeleriniñ sert bir şekilde bozğanında qabaatladı, çünki yarımadadaki vaziyetni Rusiye Federatsiyası kontrol ete. Rusiyeniñ Qırım işğaline qarşı açıq-açıq narazılıq bildirgen mustaqil jurnalist, faal, qırımtatatar ve ukrayın toplulıqlarınıñ vekilleriniñ aqları sert bir şekilde bozulğanı aqqında aytıldı. Avropa insan aqları mahkemesi, qararda aytılğanı kibi, qırımlılarnıñ şaatlıqları, ükümetten tış teşkilâtlar ve aq qorçalayıcılarnıñ esabatlarına esaslanıp, Rusiyeni mesüliyetli tanımağa qarar berdi ve Moskvanı bozuvlarnı toqtatmaq içün tedbir almasına çağırdı.
Mahkeme ayırımnıñ eñ büyük çizgisi olaraq bularnı tanıdı – tamır halqqa qarşı basqı, hususan Qırımtatar Milliy Meclisiniñ yasaqlanması. «Mahkeme Qırımda tatarlar büyük taqipke oğradı, hususan Meclisnen alâqası olğanlar, dep qarar çıqardı», – dep aytıla mahkeme qararı alınğanınıñ sebeplerini añlatqan Avropa insan aqları mahkemesiniñ haberinde. Anda qorquzuv, basqı, fizik ücüm, tenbi, mahkeme vastasınen taqip, yasaq, ev tintüvleri, tutuv ve sanktsiyalar aqqında aytıla.
«Rusiye ükümeti qırımtatarlarğa böyle munasebetniñ bir de bir tarafsız ya da mantıqlı sebebini köstermedi», – dep aytıla mahkeme haberinde.
Qararda ilhaqtan soñ Qırımnıñ ukrayın tilli ealisiniñ taqip etilüvi de aytıla – ukrayın tilinde tasil bergen mekteplerniñ ve ukrayın tilinde basılğan yekâne Qırım neşiri – «Krımska» gazetsınıñ qapatıluvı.
«2014 senesinden soñ (Rusiyeniñ yarımadanı ilhaq etken yılı – muar.) ilk yılda ukrayın tilinde tasil alğan studentlerniñ sayısı 80% eksildi, kelecek yılları – 50%», – dep qayd etti Avropa insan aqları mahkemesi. Qırımnıñ Rusiye akimiyeti ukrayın kimligine nefret ve qabul etmeme müitini yaratqanda tasil tiliniñ saylanmasına tesir etildi, mahkeme bunı tasil aqqınıñ bozuluvı olaraq tanıdı.
Mahkeme tek qırımtatar ya da ukrayın neşirlerine degil, umumen matbuat serbestligine basqı yapılğanını qayd etti. «Qırımda iş izni alğan kütleviy haber vastalarınıñ sayısı bayağı eksildi: Ukrayına qaidelerine köre daa evel qayd etilgen 3 biñden 2015 senesi aprel ayında 200-den biraz çoq oldı, dep bildire Rusiyeniñ kütleviy haber vastaları meselesinen oğraşqan resmiy organ olğan Roskomnadzor».
Avropa insan aqları mahkemesiniñ qararı alınğanda insanlarnıñ hırsızlanuvına da diqqat ayırıldı: «Mahkeme qayd etkenine köre, 2014 senesinden 2018 senesine qadar 43 insan ğayıp oldı ve sekiziniñ bulunğan yeri alâ daa belli degil».
Avropa insan aqları mahkemesi mahküm etilgen qırımlılarnıñ Rusiye SİZO ve apishanelerine qanunsız ketirilüvini bozuv dep saydı: «2022 senesi olğan soñki malümatqa köre, 12500 qırımlı mabüs Rusiyedeki penitentsiar müessiselerine alındı. Bazı mabüsler, hususan Ukrayına ükümeti esaslanğan ukrayınalı siyasiy mabüsler, evlerinden uzaq mesafelerge yollandı, qıyınlıqlar oldı – qorantalarından ayrı qalğanlar, bu da qoranta ayatına ürmet aqqınıñ bozuluvı ola».
Qadılar mulk istimlâqı ve devletleştirilüvi, din cemiyetleriniñ taqip etilüvi, Rus ortodoks kilsesine ait olmağan pravoslav cemiyetleriniñ taqip etilüvini de qayd etti. Mahkeme qararında Ukrayına Ortodoks kilsesinden mitropolit Klimentniñ Qırımdan «çıqarılğanı» da aytıla.
Ukrayınağa qarşı büyük istilâ başlağan soñ Avropa insan aqları mahkemesiniñ yurisdiktsiyasını tanuv manasına kelgen Rusiyeniñ Avropa Şurası azalığı toqtatıldı. Bundan soñ Rusiye Tış işler nazirligi Rusiye Avropa Şurası işinde iştirak etmeycek dep bildirdi ve martnıñ 15-nde teşkilâttan çıqqanını haber etti. 2022 senesi martnıñ 16-ndan başlap Rusiye Avropa insan aqları ve esas serbestligini qoruv şartnamesiniñ azası olmaqtan çıqtı. Ne de olsa, 2022 senesi martnıñ 16-na qadar Moskva tarafından şartname bozuvları aqqında aytılsa, Avropa insan aqları mahkemesiniñ davalarnı baqmağa ve şikâyetlerni qabul etmege aqqı bar.
Rusiyeniñ Ukrayınağa qarşı büyük istilâsı başlağan soñ Moskva öz vekillerini diñlevlerge yollamadı, Rusiye Avropa insan aqları mahkemesine berilgen şikâyetlerde aytılğan repressiv areketlerini añlatacaq vesiqalar da bermege tırışmadı.
2023 senesi dekabr ayında, «Ukrayına Rusiyege qarşı (Qırımnen bağlı)» davası boyunca diñlevler olğanda, mahkeme reisi Siofru O’Liri Ukrayına ve Rusiye ükümetlerinen subetleşmek içün AİAM «telükesiz sayt» qullanmağa devam ete, lâkin Rusiye mahkemeniñ bu saytta yerleştirgen mektüplerine cevap bermey, davacı memleket bergen delillerni de izaatlamay, dep tarif etti. Avropa insan aqları mahkemesiniñ qaidelerine köre, Rusiye akimiyetiniñ bu areketleri davacınıñ şikâyetlerini avtomatik şekilde qabul ettirmey, amma dava baqılmasını toqtatmaq içün de sebep degil. Şu sebepten 2023 senesiniñ diñlevleri kibi, Avropa insan aqları mahkemesiniñ şimdiki qararı da, Rusiye tarafınıñ iştiraki olmasa da keçirildi.
«Şübhesiz ki, umumen alğanda müsbet bir qarar, – dep ayta Rusiye işğal etken Qırım sakinleri, ukrayınalı siyasiy mabüs ve qırımtatarlarnıñ mahkeme esnaslarını aydınlatqan jurnalist Anton Naumlük. – Jurnalistler yıllarnen yazğan, aq qorçalayıcılar, Ukrayına akimiyeti ve Qırımda taqip ve insan aqları bozuluvlarına oğrağanlar isbatlağan çoq şey, işğal vaqtında yapılğan bütün bu iş Avropa insan aqları mahkemesiniñ qararına çevirildi. Bu, ebet, quvandıra, ilham bere. Böyle qararlar daa tez alınsın, böyle qararlar semereli bir areketke çevirilsin ister edik. Rusiye bu qararnı da, diger AİAM qararlarını kibi, tanımaycaqtır, ve bir şey yerine ketirmey ve ketirmeycektir. Amma, ne de olsa, özüm, ğaliba, keçken sene yanvar ayında yazğan haberlerimni bugün baqtım, mahkeme böyle şikâyetniñ baqıluvı mümkün olğanına dair qarar alğan, mahkeme Ukrayınanıñ Rusiyege qarşı şikâyetini baqıp başlaycağına dair qarar alğan edi.
Ve tek menim haberimde degil, aman-aman bütün neşirlerde metinlerniñ soñki cümlesi temel qarar tek on yıllardan soñ ola bile. Amma on yıllar degil, bir qaç yıl keçti tek – temel qararnı kördik. Bu pek yahşı qarar, aq qorçalayıcılar, jurnalist ve Ukrayına akimiyeti yıllarnen aytqanlar tanıldı. Mında şübhe yoq. Başqa mesele ise qararnıñ temeli neticesiz ola bile, ve esirler qaytıp olamaycaq, vatandaş siyasiy mabüsler olarğa sıra kelgenini çoq bekley bile ve ilâhre».
– Mahkeme qararında Rusiye bozğan Avropa insan aqları ve esas serbestliklerni qoruv şartnamesiniñ bir qaç maddesi qayd etile. Arqasında bir sıra bozuv, repressiya, basqılar bar. Soñki on yılda Qırımda ne oldı, AİAM «Ukrayına Rusiyege qarşı» davasında böyle bir qararnı ne içün aldı, aytıp olursıñızmı?
– Başta şunı qayd etmek kerek ki, bu tek sahte, Rusiye tarafından siyasiy repressiyalar içün qullanılğan cinaiy davalar toplamı degil, mahkeme Rusiye devletiniñ memuriy amelleri, bir çoq bozuvı olğan bir siyaset olğanını isbatlap qarar çıqardı. Bunı añlamaq müim, çünki adiy icracı ekstsessleri degil (bu da ola bile), tahqiqatçılar ya da ayrı qadılar tarafından bozuvlar. Yoq, bu Rusiyeniñ işğal etilgen topraqta kerçekleştirgen siyaseti, Qırımda tamır ealige, qırımtatarlar, ukrayın faalleri ve vatandaşlarğa qarşı qullana. Yani bu Rusiyeniñ işğal etken topraqlarında yapqanlarını köstere.
Diger taraftan, Ukrayına tarafınıñ davasında aytılğan bazı qaydlar mahkeme tarafından baqılmadı. Meselâ, barışıqsever vatandaşlarnıñ öldürülüvi tanılmadı. Ve tesaduf degil, çünki mesele zor – Rusiye devleti siyasetiniñ 2014 senesi Qırım zapt etilgende ve soñra barışıqsever vatandaşlarnıñ ölümine sebep olğanını isbatlamaq.
Diger taraftan, Ukrayına arbiyleriniñ mülkini aluv esnası memuriy amel olaraq tanılmağanını körmek şaşılacaq şey. Qırımnı terk etken ve ant sözlerinden vazgeçmeyip, anda qalmağan Ukrayına arbiyleriniñ bir çoq dairesi devletleştirildi, alındı. Bunıñ bir sıra delili bar, bu açıq-açıq yapıldı. Amma, ne de olsa, mahkeme bu esnasnıñ Rusiyeniñ memuriy areketlerini aks etkenini qabul etmedi. Ve ilâhre. Yani olğan bazı şeylerni mahkeme tanımadı, çünki dava ayrı bozuvlarnı degil, Rusiyeniñ devlet siyasetini baqtı.
Mence, davada «Hizb ut-Tahrir» davası boyunca qırımlı musulmanlarnıñ taqip etilüvi insan aqlarınıñ bozuluvı olaraq qayd etilmes pek müim. Bu islâm firqası 2014 senesi Qırımda pek faal çalıştı, 2003 senesinden berli Rusiyede terror teşkilâtı olaraq tanılıp yasaqlandı. Amma Ukrayınada ve Almaniyadan ğayrı çoqusı Avropa memleketinde yasaqlanmağan ve qanunğa köre, açıq bir şekilde areket ete. Bu konservativ bir firqa, amma islâm yayıluvı, devlet quruluvı usulları zorbalıqsızdır. Rusiye akimiyeti «Hizb ut-Tahrir» ile alâqaları olğanında qabaatlağan qırımlı musulmanlar terror teşkilâtına ait olğanından mahküm etile. Davalarında bir de bir terakt yapqanları ya da azırlağanları aytılmay, bunı firqanıñ talimleri de yasaqlay, amma olarnı terror teşkilâtında iştirak etkenlerinde qabaatlaylar. Qırımda yüzden çoq insan bu qabaatlavnen taqip etile, ciddiy apis cezalarını ala, 23-25 yıl… Bunıñ AİAM qararında olması pek müim, qırımlı musulmanlarnıñ taqibi Rusiyeniñ Qırımdaki repressiv siyaseti, memuriy siyasetiniñ alâmeti oldı. Bu sualni Avropa siyasetçileri, halqara aq qorçalayıcı teşkilâtlar da bere edi. Çünki «Hizb ut-Tahrirge» olğan munasebet, er angi körsevativ islâm teşkilâtı olğanı kibi, spetsifik ola, qorqa-qorqa baqalar. Avropa mahkemesi bu firqanen bağlı bütün qorqularğa baqmadan, «Hizb ut-Tahrir» azaları ya da aza ola bileceklerniñ taqip etilüvi insan aqlarını boza dep tanığan ilk büyük halqara qurulış oldı.
Bundan ğayrı, mahkemeniñ qararnı qabul etkende Rusiyeniñ Qırımda keçirgen memuriy siyasetini aks etken bir sıra dava cedveli sebep oldı. Davada rejissör Oleg Sentsov ve gruppasınıñ davası aytıla, gruppa olmasa da, davada Qırımda terakt azırlağan «Oleg Sentsovnıñ gruppası» olaraq qayd etile. Dava büyük ve protsessual bozuvlar ve insan aqlarınıñ bozuvları pek çoq. Neticede Sentsov ve diger mabüsleri azat etildi, amma bu dava kene de davada oldı.
Anda qırımtatarlarnıñ tamır eali olaraq taqip etilüvi de kirsetildi, yani Qırım mekteplerinde qırımtatar tilli sınıflarnıñ yoq etilüvi, qırımtatar mektepleriniñ qapatıluvından başlap Qırımtatar Milliy Meclisiniñ yasaqlanmasına qadar. Qırımtatarlarnıñ temsiliy organı 2016 senesi Rusiyede bütünley yasaqlandı. Bu ve qırımtatar milliy kimliginiñ diger bastırıluvı Rusiyeniñ memuriy areketlerinde insan aqlarınıñ bozuluvı olaraq tanıldı.
Aslında pek çoq örnek aytmaq mümkün. Çoq şey oldı, 2014 senesi Qırımnıñ zapt etilüvini körgen jurnalistlerniñ ğayıp olmasından başlap, «mağazlarğa» oğray ediler, çünki o vaqıt Girkin aydutları tarafından zapt etilgen edi, alâ daa bulunğan yerlerini bilmegen insanlarımıznıñ ğayıp olması ve hırsızlanmasına qadar. Böyle insanlar bayağı bar, onlarnen kişi.
AİAM qararında aman-aman er bir madde Qırımnıñ ukrayın ve qırımtatar sakinleri aqqında ayta. Sınıf, mekteplerniñ qapatıluvı, barışıq toplaşuvlarnıñ yasaqlanması, vatandaşlıqnıñ zornen deñiştirilüvi.
Amma qırımtatarlarğa olğan diqqat bu halqnıñ Qırımnıñ tamır ealisi olaraq tanılmasınen bağlı, şunıñ içün bu vaziyette oña daa diqqatlı baqalar. Ekinciden, qırımtatar siyasiy mabüsleriniñ sayısı ukrayın ya da rus tilli olğanlarından qat-qat ziyadedir. Bir qaç yüz insan çeşit maddelerge köre taqip etile – «Hizb ut-Tahrir» azalığı, diversiya ya da casuslıqta qabaatlav, qanunsız silâlı birleşmede iştirak etüv. Şunıñ içün bu Qırımdaki repressiv siyasetniñ neticelerini aks ete. Siyasiy mabüslerniñ büyük qısmı – qırımtatarlar. Rusiyeniñ qırımtatarlarnıñ Rusiye akimiyetine qoltutmağanınen küreşkenini körmemek imkânsız ola. Ve AİAM qararı bunı vastalı bir şekilde isbatlay.
Andriy Sençenko, «Aq küçü» («Sıla prava») ükümetten tış teşkilâtınıñ reisi, «Ukrayına Rusiyege qarşı» davasınıñ şaatlarından biri edi. O, Qırımda doğdı, Qırım parlamentiniñ deputatı edi ve Rusiye yarımadanı ilhaq etken soñ ketmege mecbur oldı.
– Bu esnasta şaat oldıñız, Qırımda insan aqlarını qoruv şartnamesini bozuv davası baqılğanda mahkemege ne ayttıñız?
– Anam tarafından yedinci nesil qırımlı olam. Qırımda doğmaqnen beraber uzun vaqıt anda çalıştım, üç müddet - 1993-1997 seneleri Qırım ükümeti azası oldım, soñra Qırım parlamentiniñ deputatı oldım, soñra Ukrayına parlamentiniñ azası oldım, amma, aslında bu topraqlardanım. Ve evim anda qaldı, işğal altında, on yıl devamında qorantamnen beraber evime barıp olamayım. Ve, ebet, yarımadanıñ silâlı zapt etilüvi arfesinde Qırımda edim, 2014 senesi fevral 26-27 gecesi. 26-nda bir çoq aqmescitlinen subetleştim. Agressiya olmadı, Rusiye tarafdarlığı aqqında aytılğanlar yoq edi.
2014 senesi fevral 26-27 gecesi Rusiye askerleri ve Rusiye mahsus bölügi Qırımdaki memuriy binalarnı – Qırım ükümeti ve parlamentini zornen basıp almasa ediler – Qırım Parlamentiniñ bu operetta sessiyası olmasa edi, silâ altında, qorqqan yerli deputatlarnı toplap, o vaqıt qırımlılarnıñ, olarnıñ aytqanları kibi, iradesini ve Rusiye Federatsiyasına qoşuluvını şekillendirmek mümkün olmaz edi. Bu küçnen zapt etilgen region, soñra ise bitken bir oyun. İşte, bu deñişüv noqtasında, Qırımnı zapt etip, özüne alğanda böyle oldı.
Хроника захвата Крыма и борьбы крымчан в фотообъективе Крым.Реалии (фотогалерея)
Ve soñra men bir qırımlı olaraq tabiiy bir şekilde bu yıllar devamında munasebetlerni saqlamağa devam etem: Qırımda soy-soplarım, yaqın adamlarım ve çoq tanışım bar. Ve Qırım bu on yıl devamında on yıl evelkisinden ziyade ruslaşmağanı aqqında haberim ola. Qırımnı sıranen idare etmege kelgenlerniñ episi tarafından yerli sakinlerge nisbeten işğal, qorqu, nefretniñ boğuq müiti peyda ola. İnsanlar on yıldan berli bu tıqıntılı müitte yaşay. Qırımlılarnıñ çoqusı bu on yıl devamında işğalden qurtulmaq ümütinen yaşay. Bazı insanlar bu beklevlerni, buña olğan munasebetini, daa açıq, bazıları azca köstere, çünki andaki rus mahsus hızmetleriniñ ükümdarlığı öyle ki, aşhaneden ğayrı, belki de, soy-soplarnıñ yanında, bu fikirler ... endi yanğıramay. Hususan, eki buçuq yıl evelsi Rusiyeniñ Ukrainağa kütleviy ücüminden soñ. Lâkin buña baqmadan, bu tüşünceler bir yerde ğayıp olmadı, çünki, daa bir kere tekrarlayım, bu topraq rus ordusı ve rus mahsus hızmetleri tarafından zulum içinde yaşay. Bu eki million Ukrayına vatandaşı olğan Ukrayına territoriyasıdır. Aslında, AİAM qararı bu faktnı ve bu şartnı tanıdı.
– Rusiye AİAM qararını tanımay, lâkin, sizce, Strasburgdaki mahkeme qararınıñ simvolik emiyeti barmı?
– Dava on yıl devamında baqıldı, ve Rusiye bu vaqıt devamında cinayet yapmağa devam etti, ne yazıq ki. Bugün Qırım toprağında, Ukrayınada yapqanları tek arttı. Çünki er yıl işğal etilgen topraqlarnıñ sakinleri işğalci memleketniñ ordusına qanunsız bir şekilde askerlikke alına edi, bu ise doğrudan-doğru Jeneva şartnamesini boza. Çeşit millet mensüpligi olğan qırımlılarğa qarşı yapılğan repressiyalar bir türlü toqtamadı ve bu eñ evelâ qırımtatarlarğa ve qırımlı gençlerge yapıldı. Bular da mekteplerde bozulğan tarih dersi berilgeninden ve işğal etilgen topraqlarda yaşağan Ukrayına vatandaşlarına bozulğan tarih fikirleri ve öz vatanına nefret aşlanğanından yaş nesilniñ miyini yañıdan formatlaştıruv areketleri oldı. Böyle sistematik cinayetler pek çoq edi. Ne yazıq ki, halqara adalet sisteması pek inert, ve, mence, açıq cinayetlerniñ bütünley baqıluvına ketken 10 yıl cinayetçilerge ümüt ve bu işni Qırım toprağında, Gürcistan toprağında ve on yıllar devamında yapılğan bir çoq yerde devam ettirmege imkân bere.
Qarar, elbette, müim, çünki ardı-sıra tizilgen tolaçıqlar bir kün istilânı toqtatmaq kerek. Men bu qararnı qarşılayım; Ukrayına ve dünya içün müsbet ve pek müim adımdır. Aynı zamanda şunı qayd etmek kerek ki, bu qararnı qabul etmek içün on yıl kerek oldı. Ömrümizniñ on yılı, işğal etilgen topraqlarda insanlar içün on yıllıq azap ve qanunsızlıq», – dey Andriy Sençenko.
MALÜMAT: Ukrayınağa qarşı Rusiye silâlı ücümi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.
Aprelniñ başında Moskva Ukrayına şimalinde faal olğanını toqtattı, dep bildirdi. Tezden Ukrayına akimiyeti Kıyiv, Çerniğiv ve Sumı vilâyetinde Rusiye arbiyleri qalmadı, dep ayttı.
Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.
Rusiye Ukrayınağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
