Qırımtatarlarnıñ lideri, Ukrayına Yuqarı Radasınıñ deputatı Mustafa Cemilev Özbekistan ükümetini tenqit etip, onı totalitar dep adlandırdı. O, prezident Şavkat Mirziyoyevniñ Rusiyeniñ Ukrayınağa qarşı cenkinde bitaraf fikrini qırımtatarlarnıñ duşmanlarınen bir sırada turuv» olaraq kördi. Qırım yarımadasında dünyağa kelgen, Özbekistanda ösken ve sovetler vaqtında meşur olğan dissident Mustafa Cemilevniñ fikirince, Putin yolbaşçılığında Kreml ögünde qorqu olsa, Özbekistanda keçirilgen türk devletleriniñ birligi aqqında muzakerelerniñ bir faydası olmaycaq.
«Ozodlik» Cemilevnen halqınıñ taqdirini Özbekistannen bağlağan adiseler, «Taştürmada» körgenleri, prezidentler Şavkat Mirziyoyev, Volodımır Zelenskıy ve Recep Tayyip Erdoğanıñ muzakereleri, Rusiye işğal etken Qırımnıñ kelecegi aqqında subetleşti.
Pragada Cemilevnen Ozodlik Radiosınıñ jurnalisti, yaqında Kyivge iş ziyaretinen barıp kelgen Barno Anvar subetleşti.
- 1944 senesi Sovetler Birligi Nazirler şurasınıñ reisi İosif Stalinniñ emrinen 150 biñden çoq qırımtatarı Qırım yarımadasından Özbekistanğa sürgün etildi.
- Olarnıñ arasında Mustafa Cemilev de bar edi, qırımtatarlarnıñ şimdiki lideri, «Taştürmada» er kesten çoq açlıq tutqan sovet dissidenti.
- O vaqıt Cemilev tek altı aylıq edi. Vatanlarından sürgün etilgen qırımtatarları KGB kontroli altında pek zor şaraitlerde yaşadı.
- Mustafa Cemilev gençliginden berli halqınıñ taqdirini qayğırğan ve 1961 senesi «Qırımtatar gençleri birligini» qurğan edi.
- 1966 senesi onı sovet ordusında askerlik yapmağa razı olmağanı içün «Taştürmağa» bir buçuq yılğa alğanlar.
- 1969 senesi «Sovetler Birliginde insan aqlarını qoruv teşebbüs gruppasınıñ» tesisçilerinden biri oldı, daa üç yılğa apiske alındı.
- Böylece, umumen onı altı kere apiske alğanlar. O, özbek apishanesinde er kesten çoq – 303 kün açlıq tutqan mabüs olaraq tarihta qaldı.
- 1989 senesi Sovetler Birliginiñ soñki reberi Mihail Gorbaçev qırımtatarlarnı tarihiy vatanlarına qaytardı, Cemilev qorantasınen beraber Qırımğa qayttı.
- 1991 senesi Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi olaraq saylandı, soñra Ukrayına Yuqarı Radasınıñ deputatı oldı.
- 2014 senesi Rusiye Qırımnı işğal etken soñ Rusiye mahkemesi Cemilevniñ vatanına kirişini 2034 senesine qadar yasaqladı.
- Cemilev halqara mukâfatlarnı alğan, Dünya Nobel mukâfatına da namzet kösterilgen edi.
– Mustafa bey, Özbekistan Ukrayınadaki cenk meselesinde alâ daa bitaraf qala. Prezident Şavkat Mirziyoyev bu cenknen bağlı bir beyanat yapmadı. Özbekistannıñ nazarına nasıl baqasıñız?
– Bir şey aytmadı – olmay demek. Qırım işğali vaqtında Mirziyoyevniñ ükümeti Qırımnı Rusiye olaraq resmiy şekilde tanımadı, o vaqıttan berli bitaraf qala ya da BM oturışuvlarında rusiyelilerge qoltuta. Bizge böyle yanaşsalar, qardaşlıq bumı?! Özbekistan Rusiyege bağlı. 2016 senesi Qırğızistanda Avropa parlamenti Assambleyasınıñ qaçaqlarnen bağlı körüşüvi olıp keçti. Anda Ukrayınanıñ şimdiki Mudafaa naziri Rustem Umerovnen beraber bardım. Bizni bir qaç saat bekletkenler, soñra ise Rustem Umerovnı tutqanlar.
Bütün dünya «Mustafa Cemilevniñ yardımcısı apiske alındı» dep ses-şamata köterdi, amma Türkiyeniñ basqısı altında Umerovnı yibergenler. Yani Rusiyeniñ tesiri altındalar. Prezident Zelenskıy bu yıl aprelniñ 7-nde musulman askerler içün iftar yaptı, anda esasen qırımtatar askerler bar edi. Zelenskıy bir şeyler ayttı, men ayttım.
O vaqıt ayttım: «Eñ zor vaqıtlarımızda bizge qoltutqan bütün memleketlerge, bazı musulman memleketlerine minnetdarmız. Amma, doğrusını aytqanda, daa çoq yardım bekley edik. Adiy bir musulmanım, islâm qanunlarını yahşı bilmeyim. Lâkin cinayetçi ve qurbanı arasında laf ketse, eyilik ve yamanlıq aqqında aytılsa, musulmanlar bitaraf olamaz, dep bilem. Memleketimiz ve oğullarımız açıq-açıq öldürilgende, BM qararnı teklif etkende – dindaş sayğan qardaşlarımız ne içündir bitaraf qaldı ya da ruslarğa qoltuttı? Musulmanlıq bumı?! Ne yazıq ki, Özbekistan – olardan biri».
– Zelenskıy ne dedi?
– Zelenskıy bunı ayttı: «Aytacaqlarımnı aytasıñız, amma prezident olaraq men bunı yapamayım».
– Zelenskıynıñ mesleatçısı olasıñız, sıq-sıq subetleşesiñiz. Bugünki Özbekistan, Şavkat Mirziyoyev yolbaşçılığında şimdiki ükümet aqqında ne tüşüne?
– Özbekistannen munasebetlerimiz bar, ticaretimiz bar, çoq olmasa da. Ebet, bizge bunı yaptıñız dep uzaqlaştırmaycaqmız. Özbekistan bir devlettir. Bu devletni qorumağa tırışalar. Lâkin Özbekistan ve Qırğızistan kibi memleketler bizge qoltutqan Avropa memleketlerinden, ebet, farqlı ola. Yardım istesek, kerçekten yardım eteler, amma olardan böyle bir yardım yoq.
Yaqında türk devletleriniñ birligi aqqında online muzakereler oldı. Bu muzakerelerde Türkiyeden ve bazı Avropa memleketlerinden vekiller iştirak etti. Mustaqil türk devletleriniñ birligi aqqında. Men dedim: «Bu memleketler kerçekten mustaqil olmasa, kerçekten demokratik olmasa, böyle ittifaqlarnıñ bir faydası yoq. Meselâ, qardaş degenlerimiz eñ zor künlerimizde ne yapa?! «Putin açuvlanmasın» dep aytalar. Qardaşlıq bumı?!».
– Prezident Zelenskıy Kremlniñ Özbekistanğa yapqan basqısı, millionlarnen özbek emek migrantı ve Özbekistannıñ eski sovet cumhuriyeti olaraq Rusiye kontroli altında qalğanı içün özbeklerni indememege mecbur olğanını añlayışlı baqamı?
– Yoq, Zelenskıy böyle bir şey aytmadı. Amma Ukrayınada devlet strategiyası iştirak ve halqlarğa yardımğa yönelgen. İnguşlar eyyeti keldi, daa evel çeçenler kelgen edi. Er bir milliy cumhuriyetniñ mustaqil areketleri bar. Olarğa qoltutamız. Ukrayına çeçen halqınıñ genotsidini tanıdı, inguşlarğa qarşı genotsidni de tanıymız. Çeçenistannı, soñra da İnguşetiyanı qanunsız işğal etilgen topraq olaraq tanımağa isteymiz. Daa yakut, burâtlar bar ve, ebet, özbekler bar, olar kerçek demokratiya ve mustaqillik istey.
– Ukrayınada qırımtatarlarnıñ vaziyeti aqqında laf eteyik. Ne yazıq ki, Qırım Rusiyeniñ işğali altında. Qırımnıñ kelecegini nasıl köresiñiz?
– Zelenskıynen bu aqta çoq laf ettik. Bu yıl avgustnıñ 23-nde Qırım platformasınıñ halqara sammiti online ötkerildi, 66 memleketniñ prezidentleri ve baş nazirleri iştirak etti. Anda ayttım: «Ukrayına Qırım meselesinde çoq hata yaptı. 1991 senesi, Sovetler Birligi dağılmazdan evel, referendum oldı. Qırımtatarlar Özbekistanda ğurbette olğanda Qırımda pek az insanımız bar edi. Vatanımıznıñ statusınen bağlı qararnı Rusiyeden kelgen insanlar alğan edi, soñra Qırım sotsialistik sovet cumhuriyeti quruldı. O vaqıt bizni diñlemediñiz, Qırımtatar cumhuriyeti yerine Rusiye cumhuriyetini qurdıñız. Böylece, 2014 senesi Qırımnıñ Rusiye işğalini qolaylaştırdıñız. Rusiye Qırımnı zapt etmeycek dep yüz fayız aytıp olamayım. Lâkin bunı yapması zor olur edi. Çünki 2014 senesine qadar Rusiye şovinistleri, mahsus hızmetleri idare ete edi. Amma bu hatalarğa qulaq asıp, kerekli adımlar atmaq kerek».
Birinci adım atıldı, qırımtatar halqı tamır halq olaraq tanıldı. Ekinciden, Ukrayınada qırımtatar halqınıñ statusı aqqında ayrı qanun leyhası bar. Onı Venedik komissiyasına yolladıq. Üçüncisi, eñ müim vazife, Ukrayına Anayasasınıñ 10-uncı maddesine Qırımnen bağlı deñişmeler kirsetmek. Qırımtatar muhtar cumhuriyeti dep adlandırmağa acet yoq. Anda «bu cumhuriyet Ukrayına qanunları çerçivesinde qırımtatar halqınıñ kelecegini belgilemek aqqını temin etüv yolunen quruldı» degen teklif kirsetilmeli. Ve bizim içün eñ esası – qırımtatar tili Qırım yarımadasında devlet tilinen beraber aynı statusta olmalı. Eki til – ukrayınce ve qırımtatarca – devlet tilleri olmalı. Qırımtatar halqınıñ vekilleri [Qırım] Yükharı Radasında ve [Qırımda] Ukrayına icra sistemasında 100 fayızdan 33 fayız olmalı. Bu 33 fayız diger millet ve halqlarnıñ istekleri içün yeterli degil, amma aqlarını qorumaq içün yeterli mehanizm olacaq.
– Prezident Zelenskıy böyle talapqa nasıl baqa?
– Ukrayınada bunıñnen bağlı farqlı fikirler bar. Anda bazı milletçiler bar. Böyle aytalar: «Bu cumhuriyet qurulsa, separatizm yolu açılacaq. Cumhuriyet degil, unitar devlet olsun». Faqat biz inauguratsiyasından soñ Zelenskıynen ayrı körüştik. Bu meseleni köterip, fikir-isteklerini ayttıq. Ve Zelenskıy dedi: «Buña qoltutam». 30 yıl devamında tamır halqlar qanunını qabul etmege talap ettik, amma Zelenskıy vaqtında qabul etildi.
– Qırımtatarlarnıñ ayrı cumhuriyeti anda Rusiye istilâsınıñ quvetleşmesine yol açmazmı?
– Yoq. Aksine, 2014 senesi anda qırımtatar cumhuriyeti olsa edi, insanlar anda «Rusiyege qoşulması» içün rey berir edimi? Yoq, rey bermez ediler.
– Türkiye prezidenti Recep Tayyip Erdoğannen de munasebetleriñiz yahşı. Erdoğan Merkeziy Asiya cumhuriyetlerinde türk devletleriniñ birligini qurmaq teşebbüsini kösterdi, Samarkandda sammitler keçirildi. Türk devletleri teşkilâtınıñ kelecegini nasıl köresiñiz?
– Aytqanım kibi, bu memleketler kerçekten demokratik olmasa, böyle birleşmelerden bir fayda körmeyim. Çünki olar Putinge ve Rusiyege qarşı areket etmeycekler.
– Amma aynı vaqıtta Erdoğan Rusiye ve Ukrayına arasında barışıq muzakereleriniñ teşebbüsçisi ola?
– Bu meselede em Erdoğanğa, em mesleatçılarına böyle dedim: «Şimdi barışıq içün teşebbüs ya da vastacı kerekmey, ruslarnen masa başına oturmaycaqmız. Toprağımızdan ketmeseler, Putin akimiyette olsa, bir muzakere olmaycaq». Bunı qanun yasaqlay, prezidentniñ fermanı bar. Olar aytalar: «İnsanlar ölmesin, ateş kesilsin». Yahşı, amma bugünki şaraitlerde nasıl añlaşacaqmız?! Başta toprağımızdan ketersiñiz, soñra muzakere masası başına oturırmız.
– Mustafa bey, bu zor vaziyet nasıl biter, ne tüşünesiñiz?
– Biz olarnı Qırım yarımadasından ve Donbastan diplomatik yolnen çıqarmağa çoq tırıştıq, amma olmadı. Ve soñra olmaycaq. Lâkin Rusiye askerleriniñ varvar areketlerinden ve barışıqsefer sakinlerimizni kütleviy şekilde öldürgenlerinden soñ muzakere olmaycaq, dep qarar alındı. Şunıñ içün böyle teşebbüslerni qabul etmeymiz.
– Şimdi Avropa memleketlerinde soñki bir buçuq yıl devamında Ukrayınağa kösterilgen yardım sebebinden kerginlik ve tirenüv bar. Böyle yardım daa ne qadar devam ete bile, Ukrayına Rusiyege qarşı ne qadar tirene bile?
– Aslında yardım kösterilüvine qarşı çıqqanlar bar edi. Diplomatlarnen körüşip, bu mevzuda qasevetlengenimni bildirsem, şunı aytalar: «Böyle sesler er daim bar edi. Amma yardım etmege devam etmeymizmi?! Böyle sesler soñra da ola bile». Şunıñ içün küçlü qorqular yoq. Trump bile aqılğa zıt şeyler aytqan edi: «Prezident olsa edim, Qırımnı Rusiyege berip, cenkni bitirir edim». Qırımnı kimge beresiñiz siz, Kaliforniânı beriñiz! Toprağımıznı ne aqnen satasıñız?!
– Mustafa bey, Özbekistandan kelgen qırımtatarlar daa barmı?
– Pek az, pek. Aksine, soñki on yıl devamında qırımtatarlar Qırımnı terk ete. Esaplarımızğa köre, 30 biñ qırımtatarı Ukrayına toprağını terk etti. Bu büyük raqam, 100 fayız qırımtatar halqınıñ 10 fayızıdır. Lâkin devam ete. Olarğa aytamız: «Lütfen, Vatanımıznı terk etmeñiz, qaytmaq içün o qadar küreştik». Lâkin adaletli bir şekilde itiraz bildireler: «Kyivde oturıp, bizge bunı aytasıñız. Lâkin yarın balalarımıznı ölümge yollasalar, ne olacaq?» Olar da aqlı. İmkânı olğan bir çoq gençimiz çeşit memleketlerge dağıldı. Biñlernen Türkiyede, bir çoqu Avropa memleketlerinde. Bu vaziyet halqımıznıñ dağılmasına sebep oldı.
– Bu cenk bir kün bitecek. Cenkten soñ Ukrayınanı ğayrıdan tiklemege kerek olacaq. Esaplarnıñ ekseriyetine köre, cenkten soñ Rusiye zor bir iqtisadiy vaziyette qalacaq, sanktsiyalarnıñ tesiri altında. Ukrayınağa ise yatırımlar kelip başlaycaq, Rusiyedeki migrantlar aqımı Ukrayınağa kelecek. Özbekistan ve Ukrayına arasında böyle muzakereler başlandımı?
– Yoq, bu aqta bir şey bilmeyim. Aslında, Özbekistan meselesi köterilmey. Özbekistan elçisinen çeşit diplomatik tedbirlerde körüşemiz. Amma böyle körüşüvler suvuq ola. Çünki bizim vaziyetimizde bitaraflıq – duşmanlarımıznıñ tarafında olmaqnen aynı.
– Bu ceetten kelecekni nasıl köresiñiz, özbekistanlılar Ukrayınanıñ ğayrıdan tiklenmesinde nasıl iştirak etecek?
– Birinciden, Rusiye şimdiki sıñırlarında qalmaycaq, dep tahmin etemiz. Yeñilse, dezintegratsiya olur. Bir çoq memleket bunı bekley. Kreml de bunı añlay. Bundan ğayrı, preziyentimizniñ 10 maddelik talabı qabul etilse, halqara mahkeme olacaq, tazminat olaraq trillionlarnen dollar alınacaq, Rusiyeniñ gaz ve cermay kârları tazminat ödemek içün berilecek. Neticede bugün Putinni maqtağan insanlar öz cebinden para bermege mecbur olacaq. Şimdi bunı añlamaylar, amma vaqıt keçsin körerler. Rusiyeniñ borcu er kün arta, biz Avropanen beraber onı sayamız. Böyle etip cenkten soñ Ukrayınağa büyük yatırımlar kelecek, çünki bütün dünyanıñ diqqatını demokratik bir memleket olaraq celp etti.
– Mustafa bey, Özbekistanğa soñki sefer ne vaqıt bardıñız, daa barmağa ister ediñizmi?
– Özbekistan hatıralarım «Taştürmanen» bağlı. 1989 senesi andan kettim ve bir daa barmadım. Demokratik bir memleket olsa edi, barır edim. Lâkin bugünki rejimnen qıyın.
– «Taştürmada» sizge munasebetleri nasıl edi?
– Birinci sefer meni aliy oquv yurtundan çıqarıp, Sovetlerniñ ordusına almağa tırışqanlar. Men arbiy komissarlıqqa barıp ayttım: «Meni işanç olmağan insan dep universitetten quvdıñız, şimdi ise işanç olmağan insannıñ qoluna silâ berecek olasıñızmı, mantığıñıznı añlamayım». Maña cevap bereler: «Saña silâ berecekmiz dep kim ayttı, saña lesker berermiz». Men deyim: «Avtomat berse ediler, barır edim, amma lesker istemeyim». Olar aytalar: «İstemeysiñiz, dep yazıñız aysa». Ve men yazdım: «Sovetler ordusında askerlik yapmağa razı degilim. Çünki bu ordu Sovet devletini qorumaq içün quruldı – tış duşmanlarından. Menim ise Vatanım yoq, onı sovetler ükümeti menden aldı». O vaqıt meni birinci kere bir buçuq yılğa apiske alğan ediler. Amma o vaqıt Ceza kodeksiniñ 191-inci maddesi bar edi – sovetler akimiyetine iftira ve iç ve tış siyasetini bozğan malümatnı azırlav. Nevbetteki esnaslar Özbekistanda bu qabaatlarnen oldı.
– Özbekistannen bağlı hatıralarıñız zor o vaqıt?
– Tek zor degil, güzel hatıralarım da bar. Dostlarım çoq, balalığım anda keçti. Özbek kişlakında yaşay edik, özbekçe serbest laf ete edim. Rusça tek bir-eki söz bile edim – zdravstvuy, do svidaniya ve bir-eki küfür.
– Vaqtıñız olğanda evde özbek aşlarını pişiresiñizmi?
– Evde sıq-sıq plov ve mantı yapamız. Plov ve mantı milliy aşlarımızğa qoşuldı, olarnı pişirmege devam etemiz. Lagman da öyle, uyğur aşı.
– Bir kün Qırım ayrı bir cumhuriyet olsa, Özbekistannen munasebetleri nasıl olur?
– Allah bersin, pek yahşı olur. Yıllarnen Özbekistanda musafir oldıq, ötmegini aşadıq. Anda soy-soplarımız yaşay. Munasebetlerni canlandırmağa tırışacaqmız. Amma rejim deñişmek kerek. Memleket totalitar olsa, pek qıyın olur.
– Ukrayınanıñ şimdiki mudafaa naziri Rustem Umerov Özbekistan aqqında ne tüşüne? (41 yaşında Umerov Özbekistannıñ Samarqand vilâyetiniñ Bulungur şeerinde sürgün etilgen qırımtatar qorantasında doğdı – muar.) Özbekistan ile işbirligine qoltutamı?
– Rustem Umerov iş adamı edi. Özbekistan ve Qazahistanda bir qaç şirketi bar edi. Lâkin Rustem kibi insanlar bu dünyada pek az. Rustemniñ bir çoq memlekette bağları bar. Cenk başlağan soñ bu bağlar Ukrayınağa yardım etti. Bir sefer 23 ya da 26 million dollarlıq bir añlaşma yaptı. Amma bücette para yoq edi. Özbekistan ve Qazahistanda şirketlerini satıp, kâr etken parağa silâ aldı ve devletke berdi. Böyle insanlar pek az. Amma kimse bunı aytmay, aytmaycaq. Böyle bir insan.
– Ukrayınanı vatan dep saya, demek. Samarqandnı hatırlaymı?
– Samarqandnı hatırlay. Amma Ukrayına... Bu cenkte yeñilsek, Qırım ruslarnıñ qolunda qalacağını añlaymız, yani halqımıznıñ kelecegi olmaz. Ya Qırımnı terk eter, ya da ruslaşıp halq olaraq yoq olur. Şunıñ içün elimizde ne olsa, devletke beremiz!
– Mustafa bey, intervyü içün sağ oluñız!
MALÜMAT: Ukrayınağa qarşı Rusiye silâlı ücümi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.
Aprelniñ başında Moskva Ukrayına şimalinde faal olğanını toqtattı, dep bildirdi. Tezden Ukrayına akimiyeti Kıyiv, Çerniğiv ve Sumı vilâyetinde Rusiye arbiyleri qalmadı, dep ayttı.
Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.
Rusiye Ukrayınağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün:https://d1ug5n8f9xpr1h.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilüvi
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
