Katâ Fedulovanıñ «Qaytuv» filmi – eki qırımtatar siyasiy mabüsiniñ ömür arqadaşı Mumine ve Mayye aqqında vesiqalı levhadır. Mumineniñ aqayı Seyran 15 yıl sert rejimli koloniyada qalmasına, Mayyeniñ aqayı Server ise 14 yıl koloniyada qalmasına üküm etildi. Rejissör qadınlarnıñ ayatını közetip, sevgilileri içün sadıqlıq ve şerefnen küreşkenlerini köstere, dep yaza Nastoyaşçeye Vremâ telekanalı (Amerikanıñ Sesi iştirakinen RFE/RL şirketi tarafından quruldı).
«Qaytuvda» erkekler yoq, tek ara-sıra mahkeme salonında çıqarılğan levhalarda körüne. Levhanıñ dünyası qadınlarnen, küç, güzellikleri ve kederlerinen tolu.
Film Nastoyaşçeye Vremâ saytınıñ vesiqalı leyhasında vaqtınca açıq.
Katâ Fedulovanen film işi ve qaramanlarınıñ taqdiri aqqında laf ettik.
– Film ğayesi nasıl peyda oldı? Nasıl başlandı?
– Qırımtatarlar aqqında tek 1944 senesiniñ tarihiy adiseleri çerçivesinde eşitken edim. Amma bugün, bizim zamanımızda Qırımda qırımtatarlarnıñ vaziyetini, Ğarpta yaşağan bir çoq insan kibi (Katâ Fedulova Almaniyada yaşay ve çalışa – NV), ne yazıq ki, bilmey edim. Tesaduf bir şekilde rejissör Kirsten Gaynet maña muracaat etti, o, bu mevzuda çıqara edi ve qurğusını yapmağa meraqlı olurmı dep soradı. Men baqıp çıqtım ve meraqlandım. Levhanı montaj etmege bayağı zor edi, çünki qurğu yapmayım. Şunıñ içün montajını yapıp olamam dedim, amma men de bu mevzuda film çıqarmağa tırışsam, canı ağırmazmı dep soradım, çünki bu aqta tarif etmek müim. Böyle leyhalar ne qadar çoq olsa, qırımtatarlarnı o qadar çoq eşitecekler.
Cenk başladı ve er şey toqtadı. Qaramanlarım içün de filmde iştirak etmek telükeli edi
– Qaramanlarımnı internette tapıp, Almaniyada grant aldım ve Nastoyaşçeye Vremâ yardımını qazandım. Qırımğa ketip, Mumine Saliyeva, Mayye Mustafayeva, balaları ve ana-babaları, advokatlar Emil Kurbedinov ve Lilâ Gemecinen körüştim. Bu insanlar sebatları ve eyiliklerinen meni ayrette qaldırdı. Er kün beraber olıp, qaramanlarımıznen «yaşadıq».
Men bir yıl devamında közetüv filmi çıqarmağa ve eñ az üç ekspeditsiya yapmağa planlaştırğan edim. Amma cenk başladı ve er şey toqtadı. Ne Rusiyege, ne de Qırımğa barıp oldım. Qaramanlarım içün de filmde iştirak etmek telükeli edi, kimse ne olacağını tahmin etip olamağan edi.
– Yani işiñizni bitirip olamadıñızmı?
234 bala bugün babasız öse. Bu çağına yetmegenlerniñ aqlarını boza
– Anda barğanda taqımıma ayttım: «Çoqça çıqarayıq, çünki daa bir kere Qırımğa kirsetirlermi belli degil». Qaramanlarım, hususan Mumine, belli aq qorçalayıcı faaller. Mumine – «Qırım balalığı» leyhasınıñ koordinatorı, «Hizb ut-Tahrir» davası boyunca mahküm etilgenlerniñ balalarınen oğraşa. 234 bala bugün babasız öse. Bu çağına yetmegenlerniñ aqlarını boza.
Cenk başlamazdan Mumine bir çoq belli halqara meydançıqta çıqışta bulundı. Daima Rusiye hızmetleriniñ nezareti altında buluna. Taqip etilgen edi. Artından bir maşina ketkenini kördim. Kim edi bilmeymiz. Cenk sebebinden Qırımğa bir daa barıp olamadım. Amma filmni montaj etmek içün levhalarımız yeterli oldı. Bam-başqa oldı, ebet, amma oldı.
– Şimdi qaramanlarıñız nasıl? Aqayları ne alda?
– Seyran [Saliyev] ve Server [Mustafayev] sebepsiz büyük apis cezalarını aldı ve alâ daa Rusiyede apiste yata. Olarnı toqtamayıp başqa yerge avuştıralar. Mumine ve Mayye faaliyetini devam ettireler. Mumine kene çeşit halqara forum ve meydançıqlarda qırımtatarlarnıñ vaziyetini aydınlatıp başladı.
Filmde inglizce ögrengeni kösterile, vaziyetni inglizce tarif etmek içün tercimandan faydalanmağa istemey. Repressiyalar telükesi altında bulunğanına baqmadan, küçlü ve cesür bir qadın. Erkeklerni alâ daa muntazam sürette apiske alalar, apis cezalarını bereler, ve daa çoq bala babasız qala. Erkeklerni bir delil köstermeyip, terrorizmde qabaatlaylar. Qabaatlav temeli ses qaydlarına esaslana, olarnı gizliden camilerde yapalar, qırımtatarlar anda subetler keçire, FSBniñ sahte ekspertleri ise «ekspertizalar» keçire.
Faal ses qaydında «namazğa ketem» dese, sahte ekspert ekspertizada onı «Hamasqa kettim» dep bildire
Faal ses qaydında «namazğa ketem» dese, sahte ekspert ekspertizada onı «Hamasqa kettim» dep bildire. İnsanlarğa 20 yıl apis cezası berile. Ne içün «sahte ekspertler» tafsilâtlıca añlatacam. Mahsus hızmetlerge bağlı çalışqan ekspertler zenaat boyunca dinşınas degil, böyle bir kompetentsiyaları yoq. Bu tilşınaslar, amma bu saada dinşınas ve ekspertler degil. Qırımtatarlarğa qarşı «Hizb ut-Tahrirde» aza olğanlarınen bağlı terror teşkilâtınıñ faaliyetinde iştirak etüv davaları açıla, bu da isbatlanmay.
Rusiyede yasaqlanğan «Hizb ut-Tahrir» islâm teşkilâtı Ukrayınada ve bir çoq memlekette qanun seviyesinde çalışa. İnsanlarnı aslında faal olğanları içün, akimiyetke ve repressiyalarğa razı olmağanları içün, vatandaş fikirleri ve fikirleri farqlı olğanları içün apiske alalar. Meraqlısı şu ki, Putin başta Filistinge, demek ki, «Hamasqa» da qoltuttı. Rusiye terror teşkilâtı olğan «Hamasqa» qoltuta, amma «Hizb ut-Tahrirde» isbatlanmağan azalıq içün 20 yılğa qadar apis cezalarını bere. Er ay qırımtatarlarnıñ qorantalarında erkekler faal olğanları içün apiske alında. «Qırım birdemligi» platformaları bar, o, aqları oğrunda küreşmege ve insanlarğa, siyasiy mabüslerniñ qorantalarına, siyasiy mabüslerge yardım etmege imkân bere.
– Siz qırımtatarlarnıñ bütünley qadın dünyasını kösteresiñiz, erkekler yoq, episi apiste. Yanlarında tek qartlar ve balalar. Filmniñ esas mevzusı qadınlarnıñ taqdiri olsun istediñizmi?
– E. Qadınlarnıñ, siyasiy mabüslerniñ apay, bala ve qart ana-babaları yaşağanlarını köstermege istedim. Mumine aytqanı kibi, er bir küçlü erkekniñ arqasında küçlü bir qadın bar. Bu sözler menim içün esas edi.
– Ne içün qadınlarnı ortağa alıp, erkeklerni köstermemege qarar berdiñiz?
Mustaqil evlerde qorantalarnı videoğa çıqarmaq bizim içün eñ telükesiz edi
– Anda kelgende birden qararlaştırdıq, olarnen beraber narazılıq bildirmeycekmiz. Qoranta başı apiske alğan er seferinde qırımtatarlar bu köylerge kele, evleri yanında tura, apiske alğanlarğa qoltuta ve mahkeme binası ögünde narazılıq bildire. Mustaqil evlerde qorantalarnı videoğa çıqarmaq ve apiske aluv ve narazılıq qayd etilgen videolarını qullanmaq bizim içün eñ telükesiz edi. Başta tek qadınlar içün film çıqarmaycaq edim, apishanelerde körüşüvlerini de çıqaracaq edim. Bazı vaqıtları olarğa aqaylarınen körüşmege izin berile edi, Seyran ve Servernen intervyü yapmağa da ümüt etken edim. Amma, ne yazıq ki, bu olmadı.
– Cenk sebebinden qırımtatarlarnıñ vaziyeti deñiştimi? Repressiyalardan uzaqlaştırmadımı? Ya da, aksine, sertleştimi?
– Cenk başlağanda bir çoq qırımtatarı, hususan genç erkekler seferber etile bile dep, yarımadanı terk etmege mecbur oldı. Bir çoqu arbiy komissarlıqqa çağırıldı, Rusiye ükümetine bu kerek. Bir taraftan, olarnı nişan olaraq qullanalar, diger taraftan, Qırımda narazılıqlar az olsun dep, esas problemden qurtula bileler. Şunıñ içün bazıları Ukrayınağa, bazıları çetelge ketti.
– Qalğanlarğa bu nasıl tesir etti?
– Rusiyeniñ Ukrayınağa qarşı büyük arbiy istilâsı başlağanından qırımtatarlar halqına qarşı yapılğan repressiyalar aqqında aytmağa devam ete. Ve bu pek müim, çünki bir belâ, Ukrayınadaki cenk ya da İsraildeki adise-vaqialar olsun, başqasını qapatsa, müim olğan siyasiy adiselerge ve insan aqları bozuvlarını unuttırmamaq müim. Bu pek zor, çünki dünyanıñ diqqatı daa aktual vaqialarğa celp etile. Şunıñ içün strategiyaları bu: olar problemini ortada tutıp, özleri ve Qırımdaki adise-vaqialar aqqında tarif eteler. Bunı doğru dep sayam. Çünki olar dağılmaylar ve olarnıñ meselesi siyasiy diqqattan uzaq qalmasın dep tırışalar.
Mumineniñ sözlerini aytmağa ister edim:
«Arañızda olğanım içün quvanam, meni eşitirsiñiz, dep ümüt etem. Men bir şey yapıp olamam ve bir şeyni deñiştirip olamay dep özümni raatlatmağa istemeyim. Bazı vaqıtları söz ve sesler cemaatnıñ fikrini deñiştire bile, sözlerden daa büyük şeyler aqqında endi aytmayım. Qırımdaki vaziyet aqqında aytıp, bunı qayd etmek isteyim:
1. Rusiye Federatsiyası aqayımnı faaliyeti, fikir-tüşünceleri ve Qırımda repressiyalarğa qarşı olğanı içün 15 yılğa apiske aldı. Böyle facia aman-aman er üçünci qırımtatar qorantasında oldı.
2. Apiske alınğan 186 insandan 100-den ziyadesi – Qırım tışına çıqarılğan qırımtatarlar. 1944 senesi qırımtatarlar körgen sürgünlikniñ gibrid şeklidir, dünya toplulığı tarafından genotsid olaraq tanılması içün yardımıñız içün müim.
3. Din ve siyaset munaqaşaları içün qırımtatarlarğa 20 yılğa qadar apis cezası berile bile. Amma bunıñnen de bitmey. Basqı, uyğun olmağan tutuv şaraitleri ve kösterilmegen tibbiy yardım, aynı repressiyalar çerçivesinde devam ete.
4. Aq qorçalayıcılar ve advokatlarğa qarşı basqı yapılğanını qayd etmek kerek. Lilâ Gemeci, Nazim Şeyhmambetov ve Rustem Kâmilevniñ advokat statusları lâğu etildi, vatandaş jurnalistleri muntazam sürette tutula.
5. Siyasiy mabüsler arasında esli-başlı insanlar, saqatlar ve qadınlar bar. Rusiye uquq qoruyıcı organları aqılsızlıq ve zalımlıq bosağasından keçti. Bu insanlarnı acele azat ettirmek kerek, yoqsa sağ qalamazlar.
6. Bundan ğayrı, balalarnıñ aqları bozula. 234 çağına yetmegen bala babasız öse. Bu meseleniñ gumanitar ve uquqiy ölçevi bar».
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://d1ug5n8f9xpr1h.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
Rusiye apsinde tutulğan qırımlılar
2014 senesi baarde Qırımnıñ Rusiye işğalinden soñ yarımadada Rusiye quvetçileri mustaqil jurnalist, vatandaş faalleri, qırımtatar milliy areketiniñ faalleri, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ azaları ve Rusiyede yasaqlanğan «Hizb ut-Tahrir» ve «Tebliğ Cemaatı» teşkilâtlarınen alâqaları bar olğanından şübheli sayılğan insanlarnı apiske alıp başladı.
Ukraina Yuqarı Radasınıñ İnsan aqları vekâletlisi Lüdmila Denisovanıñ kâtibiyeti 2020 senesi noyabr ayında Rusiye tarafından siyasiy sebeplerden taqip etilgen insanlarnıñ sayısı 130 ola, dep bildirgen edi.
Qırım aq qorçalayıcı gruppasınıñ malümatına köre, 2020 senesi oktâbr ayınıñ soñuna qadar eñ az 110 kişi Qırımda siyasiy sebepli ya da diniy cinaiy taqipler çerçivesinde azatlıqtan marum etildi.
Siyasiy mabüslerge qol tutuv programmasınıñ reberi, «Memorial» aq qorçalayıcı merkeziniñ şura azası Sergey Davidisniñ bildirgenine köre, merkezleriniñ cedvelinde 315 insan bar, 59-ı – qırımtatarıdır.
Aq qorçalayıcılar ve advokatlar bu cinaiy davalarnı siyasiy, milliy ya da diniy sebeplerden taqip dep adlandıra. Rusiye akimiyeti bu sebeplerni inkâr ete.
