Alemhan Sarı
«EN ĞARİP OĞLUÑNI HATIRDAN İÇ ATMA»
Dep yazğan edi özüniñ «Elvida, Vatan» şiirinde Memet Sevdiyar tahallüsinen ziyade belli jurnalist, şair, yazıcı, Türkiyede ve Amerikada qırımtatarlarnıñ medeniyet ve yardımlaşma cemiyetleri tesisçilerinden biri olğan milliy areket faali Memet Muyedinov sanki yıllar keçip, devirler deñişse de halqına onıñ kibi evlâtlarını açıqtan-açıq hatırlamaq, yubileylerini qayd etmek yasaq olacağını bilgen kibi. Kerçekten de, doğğanınıñ 100 yıllığını 2013 senesi resmiy şekilde qayd etmege iç bir teşkilât belli sebeplerge köre cürat etalmadı. Qırımtatar gazetalarında bu vaqiağa bağışlanıp yazılğan maqaleler ise keskin tenqidge oğratıldı.
Aqmescitniñ eski qısmında Minaretnaya soqağında Seit Halil Çelebi camisiniñ tam qarşısında evde Osman Muyedin ve Anife Ebubekir ailesinde 1913 senesi yanvar 15 künü dünyağa kelgen Memet balalıqtan Qırım ve qırımtatar halqınıñ taqdiri aqqında kederli laqırdılar müitinde östi ve pişkinleşti. Olarnıñ evinde dayısı Osman Aqçoqraqlı, Asan Sabriy Ayvazov ve milletniñ daa bir sıra belli erbapları bulunıp, keçmiş ve kelecekteki meseleler tartışılğan. Tabiiy ki, bu laqırdılar gençniñ dünyabaqışına öz tesirini keçire ve Memet hususan tarih ve edebiyatqa meraq köstere.
Balalığı Qırımda deşetli açlıq devrine rastkelgen Memet oquvnı ruşdiye mektebinde başlay, soñra 13-nci qırımtatar mektebinde devam ettire. Onıñ sınıfdaşları arasında kelecekte belli bestekâr İlyas Bahşış, siyasiy erbap Refat Mustafayev bar.
Qırımda sovetler akimiyeti qurulğanda Memet Muyedinov da bir çoq gençler kibi yañı ükümetke ümüt besley, yarımadanıñ içtimaiy ömürinde faal iştirak ete. Amma aynı şu akimiyet milleti, ilim, medeniyetke hızmet etken insanlarğa «halq duşmanları», «casus», «milletçi» lağabını taqıp, aşıq-acele mahkeme uydurıp qatl etkeni onıñ göñlüni tekmil qırdı. Bilhassa, qorantalarını balalıqtan bildigi Qırım İcra komitetiniñ reisi Veli İbraimovnıñ öldürilmesi Memetke pek küçlü tesir ete.
Mektepni yahşı bitirgen Memetke Qazanğa aliy oquv yurtuna yollanma berile. İlk kere Vatandan uzaqqa tüşken Memet mında özüniñ «Sağınuv» degen ilk işirlerinden birisini yaza. Soñra şu Vatan sağınçı, asretligi, sevgisi Memet Sevdiyar icadınıñ baş mevzusına çevrile. Hususan, qırımtatar halqı Qırımdan sürgün etilip, ğurbetlikte keçirgen birinci yıllarında Vatanı ve halqından pek uzaqlarda bulunğanda yazğan şiirleriniñ serlevaları bunı açıq köstere – «Uzaqta olsam da…», «Ferman keldi», «Elvida, vatan!», «Vatanım uzaqlay», «Ağlama, bülbül», «Göñlüm ağlay», «Millet eli», «Milliy matem künü», «Yürek ağlay» («Serdtse plaçet»), «Unutılmaz közyaşlar», «Qırımğa yalıñız tatarnıñ aqqı bar!» ve ilâhre.
Qazanda oquvı çoqqa sürmey ve aileniñ maddiy sıqıntılarından dolayı Memet kene Aqmescitke qayta ve pedagogika institutınıñ qırımtatar tili ve edebiyatı şübesiniñ aqşamki bölügine oqumağa kire. 1935-1937 yıllarda Memet Muyedinov Qızıl ordu hızmetini ödep, qaytıp kelgen soñ Qırım devlet radiokomitetniñ medeniyet ve edebiyat bölügine müdir etip tayinlene. Sınıfdaşı İlyas Bahşış ise muzıka bölügine reberlik ete.
Cenk başlanğanda Memet Muyedinov de arbiy hızmetten azat etilgenine baqmadan göñülli olaraq cebege kete. Tişi tırnağınace silâlanğan faşistlerge qarşı tüfek, ekseriyeti leskernen qarşı uruşqan sovet askerleri, cümleden Memet Muyedinov da, birinci künlerinden biñlernen esir alınalar. Akmescit civarındaki lagerden qaçqan Memet Muyedinov gizlenmege mecbur ola.
İşğalciler 1942 senesinden Qırımda mekteplerni aça, gazeta ve jurnallarnı neşir etmege izin bere. Rus ve alman tilinde çıqqan neşirlernen bir sırada qırımtatar tilinde «Azat Qırım» gazetası da çıqıp başlay. Mecburen nemselerge yanbasqan maqalelerni derc etüvnen birge gazeta hadimleri sovet devrinde yasaq etilgen qırımtatar alim, şair ve yazıcıları İsmail Gasprinskiy, Noman Çelebi Cihan, Amdi Giraybay, Abdulla Lâtif-zade, Bekir Çoban-zadeniñ eserleri ve olar aqqında yazılarnı basa. Gazetada öz şiir ve maqalelerini Memet Reşat tahallüsinen derc etken Memet Muyedinov 1943 senesi şu gazetağa muarrirlik ete.
Qırımtatar halqınıñ sürgün etilmesini aqlağan bazı tedqiqatçılar nemselernen işbirlikni, cümleden «Azat Qırım» gazetasınıñ faaliyetini delil olaraq ögge süreler. Albu ki, Qırım Devlet arhivinde bulunğan vesiqalar gazeta hadimleriniñ gizli teşkilât azalarınen sıqı alâqa ve işbirlikte bulunğanını isbat ete.
1944 senesi Qırım faşistlerden azat etilgende kommunistler rejiminden yahşılıq olmaycağını bilgen M. Muyedin Romaniyağa kete, soñra İtaliyağa avuşa ve bayağı vaqıt mında kilsede saqlanmaq zoruna qala. Vaziyet biraz yatışqanda Vatikanda Şarqşınaslıq institutında oqup başlay ve oquvını bitirip Türkiyege köçe. Bilgige pek büyük meyil bergen Memet Muyedinov evel alğan tasillerinen qanaatlenmeyip, Türkiyede de universitetke kire, edebiyat ve tarihnı ögrene. Türkiyede o, Qırım areketiniñ esasçıları Cafer Seydamet, Müstecip Ülkusal, Şevqi Bektore, İsmail Otar kibi milletperver insanlarnen tanış ola ve artıq özüne Sevdiyar soyadını seçe. Türkiyeniñ ileri qırımtatarları Vatan Qırımğa yardım etmek maqsadınen 1957 senesi Qırımtatar medeniyet ve yardımlaşma cemiyeti qura, «Qırım» mecmuasını çıqaralar. Memet Sevdiyar bu mecmuada «Milliy destanlarımız» ve «Unutılmaz portretler» rubrikaları altında halq ağız yaratıcılığı mevzusında, meşur şahıslar aqqında maqalelerni yaza.
1961 senesi Memet Sevdiyar Amerikağa köçe ve mında da Qırımtatar cemiyeti qurucılarından biri ola. 1970-nci yıllarda Qırımtatarlarnıñ milliy merkezi olaraq faaliyet köstergen cemiyet qırımtatar halqı aqlarınıñ ğayrıdan tiklenmesi, halqnıñ Qırımğa qaytarılmasını talap etken muracaat, beyanat ve mektüplernen dünyanıñ çeşit teşkilâtlarına muracaatta buluna. Halq meseleleriniñ çezilmesine maddiy yardım köstermek maqsadında «Qırım fondı» da qurula. Mezkür fondnıñ qoltutuvında «Numan Çelebi Cihannin Hayati» (1972), «Taşkentskiy protsess» (1976), «A kogda mı vernemsâ» (1977), «Şest dney» (1980), «V podpolye mojno vstretit tolko krıs…» (1981), «Numan Çelebi-Cihannıñ şiirleri» (1984), «Jivoy fakel» (1986) kibi kitaplar neşir etile.
Bütün küç-ğayretini halqına, qırımtatar edebiyatına bağışlağan Memet Sevdiyar ömüriniñ soñuna qadar qırımtatar halqına nisbeten yapılğan aqsızlıqqa qarşı küreşe. Resmiy adı «Soyqırımğa oğratılğan ve bütünleyin sürgün etilgen qırımtatarlarnıñ Vatanğa qaytarılması içün küreş boyunca komitet» onıñ reberliginde qırımtatarlarnıñ avdeti ve Vatanda yerleşmesi, aqları içün küreşine pek büyük yardım kösterdi.
İçtimaiy faaliyetinen bir sırada Memet Sevdiyar yazmaqnı da iç taşlamay. 84 hyaşında eken qırımtatar halqınıñ Qırımnıñ tamır halqı olğanını isbatldağan «Etüdı ob etnogeneze krımskih tatar» 600 saifelik ilmiy işini rus tilinde yaza.
İyül 9 künü Memet Sevdiyarnıñ vefat etkenine tamam on beş yıl olacaq. Ğurbette o, Qırımnen uyanıp, Qırımnen yattı, Vatanını iç bir saniye hatırından çıqarmadı. Ya Qırım onı hatırlar ekenmi?
