Martnıñ 8-nde Ukrayına prezidenti Volodımır Zelenskıy Türkiyeni ziyaret etip, prezident Recep Tayyip Erdoğannen körüşti. Eyyetler keniş formatta subetleşti. Dialogda çeşit meseleler baqıldı, hususan Qara deñiz regionında telükesizlik meseleleri ve Rusiyeniñ Ukrayınağa qarşı büyük istilâsı ceetinden olarnı çezüv yolları muzakere etildi.
Taraflarnıñ vekilleri ne ayttı ve tizilgen añlaşmalar ne oldı? Qırım añıldımı? Rusiyeniñ Ukrayınağa qarşı devam etken istilâsı vaziyetinde Qara deñiz telükesizliginiñ temin etilüvinde Türkiyeniñ rolü ne? Türkiye teklif etken İstanbulda barışıq muzakerelerinde Kyiv Rusiyeniñ bulunuvını qabul etmeycegini aytqan soñ resmiy Ankaranıñ adımları ne olacaq? Bu meselelerni tafsilâtlıca Qırım.Aqiqat maqalesinde baqacaqmız.
Arbiy ve ticaret işbirligi, Kreml reineleriniñ qaytması – Ukrayınanıñ maqsadları
Ziyaret vaqtında Volodımır Zelenskıy İstanbul gemi yapıcılığı darsanasını ziyaret etti, anda Türkiye tarafı 2036 senesine qadar İnkişaf strategiyalarına köre Ukrayına Silâlı Quvetleriniñ Arbiy-Deñiz quvetleri içün körvetler qura. Ada sınıflı ekinci körvetke o künü «Ğetman İvan Vıgovskıy» adı berildi. Birinci körvetke «Ğetman İvan Mazepa» adı berilgen edi, amma Rusiyeniñ Ukrayınağa qarşı başlatqan büyük cenki sebebinden Ukrayınağa yollanuvı soñrağa qaldırıldı.
Devlet yolbaşçıları da olğanda Ukrayına Mudafaa naziri Rustem Umerov ve Türkiye ticaret naziri Ömer Bolat «Ukrayına ükümeti ve Türkiye Cumhuriyeti ükümeti arasında taraflar arasında taşılğan mal ve naqliyat vastalarına dair ilk malümat deñişüviniñ elektron sistemasını quruv añlaşmasını» imzaladılar. Vesiqağa köre, malümat Ukrayına devlet gümrük hızmeti ve Türkiye ticaret nazirligi arasında paylaşılacaq. Añlaşma esasında ilk malümatnı elektron paylaşuv sisteması (elektron şeklinde malümat) qurulacaq. Taraflarnıñ gümrük organları alğan malümat mal areketiniñ tezleşmesine ve naqliyat vastalarınıñ eki devletniñ sıñırlarından daa tez keçmesine yardım etecek, gümrük bozuvlarına da mania olacaq.
«Türkiyeniñ aracılığı sayesinde bayağı gumanitar neticege irişip oldıq. Bugün devam etecek ğayretlerge ümüt etemiz. Bugün (martnıñ 8-nde körüşüv vaqtında – QA) işğal etilgen Ukrayınatopraqlarında repressiyalarğa oğrağan ve Rusiye apishane ve lagerlerinde sert, insaniyetsiz şaraitlerde bulunğan vatandaşlarımıznıñ, hususan qırımtatarlarnıñ cedvelini berdim. Episini azat etmek kerekler – em asker, em vatandaşlarnı, em halqını qoruğanda esir alınğan, em tek ukrayın, qırımtatarı olğanı içün Rusiye repressiyalarına oğrağan er kes azat etilmeli... Nariman Celâl, Leniye Umerova, Server Mustafayev ve qanunsız tutulğan diger esirlerimiz», – dep qayd etti Ukrayına prezidenti Türkiye prezidentinen beraber keçirgen matbuat konferentsiyasında.
Bundan ğayrı, o, ziyaret vaqtında Türkiye mudafaa-sanayı kompleksiniñ vekillerinen körüşti, dep tarif etti, ve mudafaa saasında – em ükümet, em eki devletniñ şirketleri seviyesinde – ortaq leyhalar aqqında añlaşıldı.
İstanbul teşebbüsi ve qırımtatarlar
Türkiye prezidenti Recep Tayyip Erdoğan netice matbuat konferentsiyasında Ankara Kyivge qoltutmağa niyetlene, dep bildirdi. O, taraflar zahire añlaşmasını ve Qara deñizde telükesizlikni muzakere etti, dep qoştı.
«Strategik ortağımız Ukrayınanıñ topraq bütünligi ve mustaqilligini qayd ettim. Zıddiyetniñ regional ve global aqibetleri quvetleşe», – dep bildire Erdoğannıñ aytqanlarını devlet yolbaşçısınıñ resmiy saytı. Ukrayına prezidentiniñ aytqanına köre, Recep Tayyip Erdoğan Ukrayına topraq bütünligi, hususan Qırım meselesinde fikrini deñiştirmedi.
Bundan ğayrı, Türkiye lideri «qırımtatarlarnıñ bar olması eki memleket arasında dostluqnı pekitken müim elementlerden biri ola, ve qırımtatar halqı – Ukrayınanıñ ayırılmaz parçası – memleketniñ topraq bütünligini ğayrıdan tiklev küreşini alıp bara», dep qoştı. Ankara Ukrayınanıñ muhtariyet statusını pekitüv ve qırımtatarlarnıñ aqlarını teminlev ğayretlerini körip saya. Türkiye olarğa ileride de qoltutacaq. Prezident Erdoğan memleketi Ukrayınanıñ Avropa atlantik maqsadlarına qoltuta ve Ukrayına devletiniñ cenkten soñ ğayrıdan tiklenmesine yardım etmege azır, dep tasdıqladı. «Cenkni muzakereler esasında, Ukrayına ile birdemligini saqlap, adaletli bir barışıqnen bitirüv işi devam ettirilecek ve Türkiye Rusiye iştirakinen barışıq sammitini keçirmege azır».
Volodımır Zelenskıy körüşüv neticelerine köre Ukrayına «bu sammitte Rusiye vekillerini körmey, er şeyni blok etken, bozğan ve öldürgen insanlar nasıl davet etile añlamay ve Ukrayına devleti içün adaletli bir barışıq neticesini körmege ister edi», dep ayttı.
Moskvadan ve Qırımnıñ Rusiye akimiyetinden açıq-açıq negativ kele
Ziyaret, taraflarnıñ beyanatları ve Ukrayına-Türkiye işbirliginiñ inkişaf ketişatını Rusiye de izaatladı, kontroli altındaki Qırım akimiyeti adından da ayttı.
«Ukrayına Rusiye ordusınıñ çıqmasını belgilegen «barışıq formulasını» çeşit memleketlerde çoq taraflı konferentsiyalarda teklif ete. İsviçre yaz başlamazdan böyle bir konferentsiya keçirmege planlaştıra, dep bildirdi memleketniñ tış işler naziri İnyatsio Kassis. Anda, evelki tedbirlerge kibi, Rusiye davet etilmedi.
Ukrayına prezidentiniñ ofis yolbaşçısı Andriy Yermak Rusiyeniñ bu mevzuda «ekinci sammitke» davet etilecegini tahmin etken edi.
Rusiye Tış işler naziri Sergey Lavrov Ukrayına teklif etken «barışıq formulasını» «hasta tasavvur eseri» dep adlandırdı. Kremlniñ fikirince, Rusiyesiz muzakere formatı ciddiy degil ve küldüre. Rusiye Ukrayına ile muzakerelerde «kerçeklerge köre» keçirmege azır olğanını aytqan edi», – dep bildire Aqyardaki Rusiyege qoltutqan ForPost portalı.
Rusiye Federatsiyası Devlet dumasınıñ tanılmağan Aqyar deputatı, halqara işler komitetiniñ azası Dmitriy Belik «Volodımır Zelenskıynıñ Rusiye iştirak etecek barışıq sammitinden vazgeçüvini «özüni sevgen insannıñ ahlâqsız alışıqlığı» dep adlandırdı. Onıñ sözlerini Devlet dumasınıñ cevabı olaraq RİA Novosti bildire.
Qomşu Rusiyeniñ kütleviy haber vastalarına tanıtılğan «Qırım milletlerara missiyasınıñ» reisi», Qırımtatar Milliy Meclisiniñ sabıq azası ve Rusiye Reskomnats yolbaşçısı Zaur Smirnov İstanbuldaki körüşüvni «Ukrayına zıddiyetini çezüv eki taraflı muzakereleriniñ hayırsızlığı» dep adlandırdı.
Resmiy Ankara regionda barışıq içün teşebbüs kösterüv imkânını coydımı?!
Bu sualnen ve Ukrayına ve Türkiye munasebetlerinde imkânlarnı izaatlamaq ricasınen Qırım.Aqiqat siyasiy ilimler namzeti, Atlantik Şuranıñ ve Zemaneviy Türkiye tedqiqatları merkeziniñ üyken talilcisi Yevğeniya Gaberge muracaat etti.
«Türkiye regionda «barışıq qazanmağa» istese, başta Ukrayınağa Rusiye ile cenkte ğalebe qazanmağa yardım etmeli. Şimdi Türkiye aracılığınen Rusiye ve Ukrayına arasında bir de bir muzakerelerni Ukrayına tarafı red ete. Ne aqta ve kimnen laf etilecek? Mence, Türkiye de bunı yahşı añlay», – dep qayd etti ekspert.
Onıñ fikirince, Ankara vaziyetni özcesine añlay ve belli menfaatları bar.
«Bundan ibarettir: Ukrayına yutquzmasın dep ve Rusiye Ukrayınada yañı yerlerni işğal etmesin dep, oña qoltutmaq kerek, çünki bu Türkiye içün de bir telüke. Bunıñ içün Ukrayınanıñ Rusiye zapt etken topraqlarnıñ qısmen işğalden azat etilüvinen alğan muvafaqiyetlerni qayd etmeli. Aynı vaqıtta Ankara içün Rusiyeniñ «bütünley yutquzmaması» müim, Rusiyede kerginleşüv, dezintegratsiya, dağıluv olmasını istemeyler. Bu maqsadlarğa irişmek içün Türkiye barışıq istey. Ankaranıñ ekinci menfaatı – Türkiye şirketleriniñ Ukrayınanıñ ğayrıdan tiklenmesi ve quruluvında iştirak etüvi, bunıñ içün cenk areketleriniñ faal qısmı bitmeli. Üçünci menfaatı – Qara deñizde ve umumen regionda Türkiyeniñ diplomatik bulunuvı ve lider rolü. Bunıñ içün Türkiye muzakere masasında olmalı, onı bu statusta pekitecek yañı teşebbüsler köstermeli», – dep qayd etti Yevğeniya Gaber.
Onıñ bildirgenine köre, al-azırda Türkiye aracılığınen muzakereler keçirilmey, zahire teşebbüsi eski dört taraflı formatta (Ukrayına-Rusiye-Türkiye-BM) aktual degil, çünki Kyiv gumanitar ayatlarını qurdı, Türkiye aracılığınen esir deñişüvi ise Rusiye qabaatınen toqtatıldı. Qırım.Aqiqatnıñ subetdeşi aytqanına köre, bugün Türkiye faal olğan bir saa yoq, tek Qara deñizni mayınlardan temizlev üç taraflı (Bulğaristan-Romaniya-Türkiye) teşebbüste faal ola.
«Böylece Türkiye özüni tanıtmalı. Prezident Erdoğan İstanbulda netice matbuat konferentsiyasında bunı ayttı: barışıq olmasa bile, eñ azından tırıştıq, ve bütün dünya toplulığı Türkiye Ukrayına ve Rusiyeni barıştırmağa tırıştı, dep bilecek», – dep añlattı Ankaranıñ vazifelerini Yevğeniya Gaber.
Onıñ tahminlerine köre, Qara deñiz regionında telükesizlikke irişmek içün Türkiyeniñ emiyeti ve rolü eksilmedi, Gaber Ankaranıñ iştiraki adaletli barışıq pekitilüvine yardım etecek bir qaç prioritetli saanı ayttı.
«Birinciden, Ukrayına ve Türkiyeniñ mudafaa imkânlarını quvetleştirmek maqsadınen Ukrayına ile arbiy sanayı kompleksi saasında işbirliginiñ inkişafı. Ekinciden, ğarbiy ortaqlarnen işbirligini kenişletüv, hususan ABD misalinde körgenlerimiz: bu munasebetlerde coyulğan imkânlarnı yañıdan tiklemek, hususan mudafaa ve arbiy-tehnik saasında, 155 mm snarâdlarnıñ işlep çıqarıluvı. Nevbetteki adım – Türkiyeniñ belli vazifeli teşebbüslerde iştirak etmesi. Meselâ, Qara deñizni mayınlardan temizlev, patrul, esirlerni deñişüv. Bu saalarda Ankaranıñ rolü müsbet ola bile. Qalğanını muzakere etmek mümkün, amma belli ki, iç bir barışıq muzakeresi şimdi Ukrayınada barışıqnı ve Qara deñizde telükesizlikni temin etip olamaz», – dep bildirdi Yevğeniya Gaber.
Türkiye barışıq muzakereleriniñ er formatında iştirak etecek – ekspert
Yevğeniya Gaberniñ fikirince, resmiy Ankara Ukrayına topraq bütünligine Qırımnen beraber qoltuta, Ukrayınanıñ Avropa Birligi ve NATO azalığına qoltuta, Rusiye işğalci akimiyetiniñ basqı, repressiya ve taqiplerine oğrağan qırımtatarlarğa qoltuta. Ankara aşayt telükesizligini, Qara deñizde gemi areketiniñ serbestligini yañıdan tiklemek içün ğayret köstermege azır olğanını bildirdi.
«Prezident Volodımır Zelenskıynıñ barışıq formulasından bir qaç madde prezident Recep Erdoğannıñ destegini kördi. Türkiye bundan evel de qoltutqanını bildirgen edi, bunı Ukrayına-Cenübiy-Şarqiy Avropa sammitinde Türkiye lideriniñ beyanatlarından eşitken edik. Amma bütün bular Ankara Rusiye de olacaq alternativ meydançıqlarnı qurmaqtan vazgeçer demek degil. Sebep – Türkiyede bir fikir bar, Rusiye olmasa, istiqrarlı barışıqqa irişmek imkânsız ve eki cenkleşken taraf añlaşmalı, Rusiyeniñ muzakere masasında olması kerek, dep tüşüne Ankara. Şunıñ içün Türkiye Cumhuriyeti bu ğayeni ileride de teklif etecek, Türkiye içün bu esnasta lider rolüni almaq müim, ve bunıñ barışıq içün Türkiye teşebbüsleri olaraq yanğıraması müim. Rusiye iştirakini temin etmek içün Ankarağa tesir etecek aletlerini qullanmaq içün elinden kelgenini yapar. Mence, Ankara aynı vaqıtta çeşit formatlarda olacaq: İstanbul meydançığını saqlap, İsviçre sammitinde», – dep ayttı ekspert.
Türkiye kütleviy haber vastaları İstanbuldaki körüşüv neticelerine köre prezident Erdoğannıñ esas beyanatlarını böyle qayd etti: Türkiye Ukrayına-Rusiye sammitiniñ keçirilüvini temin etmege azır. Rusiye kütleviy haber vastaları başqa bir «sensatsiya» kördi: Türkiye prezidentiniñ «martnıñ 31-nde belediye saylavlarınıñ siyasiy karyerasında soñki olacağını» ilân etmesi, Türkiye muhalifetiniñ Türkiye prezidentniñ nevbetten tış saylavlarını keçirmege azır olğanına diqqat ayırdı.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
