1991 senesi avgust 24-te Ukrayina Mustaqillik Aktını ilân etip, mustaqil devlet oldı. 1991 senesi dekabr 1-de Ukrayina mustaqilligi aqqında referendum olıp keçti. O vaqıt 28 million ukrayinalı rey berdi. Bu rey berüvde iştirak etkenlerniñ 90%-dan ziyadesi. Qırım ve Aqyarda 54-den 57%-ğa qadar reyler ile mustaqil Ukrayinağa "Ebet" dediler.
Qırımlılar Ukrayina mustaqilligi aqqında haberni nasıl qarşıladılar? Qırımlılarnıñ ukrayin olaraq öz-özüni tanıtması nasıl inkişaf etti? Ve Qırım, Rusiye propagandası köstergeni kibi, Rusiye işğaline qadar Ukrayinanıñ diger qısmından ayırılğan ayrı bir medeniy qısımmı edi? Bu aqta Qırım.Aqiqat Radiosınıñ efirinde alıp barıcı Andrey Gevko Qırım sakini, Ukrayina silâlı quvetleriniñ veteranı Serğiy Vikarçuk ve tarih ilimleri namzeti Serğiy Ğromenko ile laf etti.
Qırımlı ukrayin özüni böyle adlandıra Serğiy Vikarçuk. Qırım Rusiye tarafından ilhaq etilmezden evel o, Kezlevde yaşay edi. Şeer şurasınıñ kurortlar bölüginde çalıştı. Şeerde Vışıvanka arışlarını teşkil ete, içtimaiy ağlarda "Qırımlı ukrayin" gruppasını idare ete edi. İşğalden soñ Vikarçuk qorantasınen beraber qıtağa köçip, ukrayin ordusına qoşuldı. ATO zonasında cenkleşken edi. Özüni kerçek kozak dep saya.
Özüni ukrayin olaraq añlamağa balalıqtan başladı, dep ayta Serğiy. 1991 senesi o 7 yaşında edi. Amma o vaqıtlarnı yahşı hatırlay. Televideniyedeki haberlerni muzakere etkende bühükler de soqaqlarda balalar de memleketniñ kelecegi aqqında laf ete ediler, dep hatırlay Vikarçuk.
"Men bunı nasıl olıp keçkenini hatırlayım, nasıl rey bergenini, ve kerçekten de, büyük bir destek bar edi. Qomşularım bile bar: bazıları belarus, bazıları rus, amma olar episi Ukrayina içün rey berdiler. Böyleliknen olarğa er şey oñaytlı edi", — dep hatırlay Serğiy Vikarçuk.
Evde ukrayin tilinde laf etmege başladılar, mektepte ise yasaq ettiler. Ukrayin tamırlarını qıdırmaq içün Serğiyni sınıfdaşı teşviq etti.
"O, -çuk ve -yuk soyadları olğan insanlarnıñ — aşağı sıfatlı, böyle bir şey olğanını iddia etti. Ve men buña açuvlandım, anamnıñ yanına kelip, dedim: "Ne içün, bu ne demektir, ve bizim soyadımız ne manasına kele?" Qıdırmağa başladım. Bundan soñ menim kimligim keñleşip başladı", — dep tarif etti Serğiy Vikarçuk.
Serğiy dey ki, Ukrayina Qırımda yavaş-yavaş peyda oldı. Mustaqillikniñ ilk yıllarında Qırım yarımadasında çoq şey deñişmey edi, binalarda devlet bayrağı bile az edi.
"Başqa doğuv şeadetnameleri ya da diger pasportlar peyda olmağa başladı. Büyük nesilniñ arbiy biletleri episi aynı, sovet bileti edi. Ve tek bir şey, ğrivnâlar peyda olğanda, deñişmege başladı. Men birinci kümüşlerni hatırlayım, beş kapik. Ve bu da meraqlı edi", — dep ayta Serğiy Vikarçuk.
Aynı zamanda Qırım Rusiye narativlerinde yaşay edi, qırımlılar ise yarımadanıñ tışına sıq-sıq çıqmay ediler, dep tarif ete Serğiy Vikarçuk.
"Men özümni adada yaşağanım kibi tanıttım. Bu, bilesiñizmi, daa çoq romantik bir şey. Sanki bir adada yaşağansıñ. Em balalıq, em de romantik, bunıñnen bağlı bir şey bar. Ebet, Ukrayinağa ait olğanımıznı, elbette ki, tanıdıq, amma bu romantik duyğusı, bir yerde, suvnen sarılğan bir adada yaşağanıñ, bu hoş", — dep hatırlay Serğiy Vikarçuk.
Ada zihniyeti ve 90-ıncı ve 2000-inci seneleri çeşit malümat menbalarınıñ yoqluğı Ukrayina aqqında çeşit miflerni yarattı, dep ayta Vikarçuk.
Tek internet peyda olğanda, memleket ve öz halqınıñ tarihı aqqında daa çoq şey ögrene edi, dep ayta Serğiy. Amma bu qırımlılarnıñ bütün efsanelerini yoq etmek içün yeterli degil edi, dep emin o. Bunıñ içün memleket boyunca sıq-sıq seyaat etmek, Ukrayina regionlarınen tanış olmaq, olarnı eşitkenlerden ögrenmek kerekmey. Amma öyle olmadı, dep ayta Vikarçuk.
"Balalarnıñ az bir qısmı kerçekten de seyaat etti, ve olar kelgen soñ, kerçekten de deñiştiler, bizge acayip olğan şeylerni ayttılar", — dep tarif ete Serğiy Vikarçuk.
Özü er vaqıt seyaat etmekni arzu ete edi. Balalıqta böyle bir imkân yoq edi, bunıñ içün şimdi Serğiy turizm teşkilâtınen oğraşa, ve öz balalarını medeniy deñişim içün bala lagerlerine mecburiy yollay.
"Ve olar yañı dost-tanışlarnen keleler. Olarnıñ alâqaları bar. Ve bu pek müim", — dep ayta Vikarçuk.
QırımUkrayinanıñ qavmiy ukrayinler azlıq olğan yekâne regionı, dep ayta tarihçı Serğiy Ğromenko.
1991 senesiniñ başında region, formal olaraq territorial, amma kerçekte Rusiye tarafdarı olğan, rus tili ve Rusiye mefküresiniñ üküm sürgen muhtariyet aldı.
"Buña baqmadan, 1991 senesi, az olsa da, qırımlılarnıñ ekseriyeti, 54%, Ukrayina mustaqilligi içün rey berdi. Ve çoqusı alda, çünki 1991 senesi Kıyiv ve Aqmescit arasında böyle bir uzlaşuv yılı edi. Aqmescit, ruslar, Qırımdaki qavmiy ruslar yılnıñ başında öz muhtariyetini aldılar ve Sovetler Birliginiñ kelecekteki saqlanuvı ile daa az oğraştılar", — dep ayta Serğiy Ğromenko.
25 yıl devamında Qırımnı Rusiyeniñ bir parçası dep sayğan qırımlılarnıñ sayısı yavaş-yavaş eksildi, dep ayta Ğromenko. Tarihçı, qavmiy ruslar Rusiye ile integratsiya degil de, eñ çoq dostluq munasebetlerini saylaylar, dep iddia ete.
"Belki de, bu siyasiy esapnen bağlı edi, Rusiyede havfsızlıq, Rusiyede terroristler, Rusiyede cenk, belki de, bu ikâyege kirsetilmese yahşı olur edi", — dep ayta o.
Bu, Qırımda siyasiy ukrayinleşüv olğanını, daa 10 yıl soñra medeniy ukrayinleşüv olacağını köstere, dep tüşüne Ğromenko. Ve bunıñ neticesinde Rusiyede yaşağan rusiyelilerniñ "Rusiye Qırımı" ile bağlı illüziyaları qalmaycaq. Bu ise Kremlni yarımadanı ilhaq etmege mecbur etti.
"O vaqıt keçirilgen soravlarğa baqsaq, 2011-2012 seneleri özlerini Ukrayina vatandaşı olaraq tanığan qırımlılarnıñ sayısı Sovetler Birligini ve Qırımnıñ Rusiye statusını añğanlarnıñ sayısını aştı. Bu, menimce, pek müim bir deñişüv edi. Onıñ içün 2014 senesi, er türlü teşviqatqa ve ukrayin pasportlarını taşığan bir çoq kollaborantqa baqmadan, rusiyeliler Qırımnı ortasından ayırıp olamadılar ve silâlı küç qullanmağa mecbur oldılar", — dep tarif etti Ğromenko.
Qırımlılarnıñ siyasiy ukrayinler olğanını Qırımdaki saylavlarnıñ neticeleri de köstere. Rusiye tarafdarları olğan firqalar Qırım parlamentinde çoq yer almadı.
Qırım Yuqarı Şurasınıñ soñki qanuniy saylavlarında Sergey Aksönovnıñ "Rus birligi" firqası parlamentte yüzden tek üç yer aldı.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://d3454ggyqnys2v.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
