Mahsus Qırım.Aqiqat içün
Bundan evelki maqalede çar saraylarınıñ virtual turlarınen tanış ettik. Faqat Qırımda karantin vaqtında online ziyaretçileri içün virtual turlarnı azırlağan bir qaç on diger büyük müzey bar. Olar ne köstere? Qırımdaki müzeylerniñ angileri eñ eski ola? Doğru – Hersones Tavriçeskiy (Tavrik Yarımadası) qoruğı, Sudaqtaki Ceneviz qalesi ve Bağçasaray tarihiy-medeniy qoruğı.
Soñkisinden başlayıq. Bağçasaray qoruğınıñ portalı – dört bölükte 36 paragraftan ibaret büyük bir malümat cıyıntığıdır. Müzey tarihı, Han Sarayı tarihınıñ oçerki, Demir Qapı portalınıñ tasviri (Aleviz portalı), Küçük Cami, Çeşme azbarı, Saray meydanı, Şahin qullesi, Han Camisi, Dilâra Bikeçniñ Dürbesi ve digerleri.
«Restavratsiyadan» evelki Hanlar sarayı ve Sovetler Birligi zamanındaki Bağçasaray manzaraları (fotoresimler)
Amma bu tek metinde berilgen malümat. Virtual ekskursiyanı aytsaq, Viktor Gavrişniñ «Han Sarayı» adlı interaktiv mültimedia leyhası bar, onı baqmaq içün bilgisayarğa qoşma flash player yüklenmeli. Saytta diger resursta yerleştirilgen video atfı bar: anda 6 daqqa 8 saniyelik bir levha bar, elbette, o, saray aqqında tolu malümat bermey.
Bağçasaray qoruğınıñ resmiy saytı Rusiye medeniyet nazirliginiñ «yolbaşçılığı» altında buluna, o ise Rusiyege tabi olğan bir tarzda bir sıra malümat qoştı, meselâ, Bağçasaray sarayını ziyaret etken Puşkin ya da Karlo Bossoli doğğanınıñ 205 yılı munasebetinen bölük, vastalı malümat çoq bar, ya da Bağçasaray qoruğına iç alâqası olmağan şeyler.
Saytta 15 mevzuda sergi numayış etilgen: «XVIII-XIX asırlarnıñ süret ressamlığı ve ameliy sanatı», «1853-1856 seneleriniñ Qırım cenki XIX-XX asırlarnıñ resim ve ameliy sanatında», «XVIII-XIX asırlarnıñ çinisi» bölükleri ve iç kelişmegen «Cenk tarihınıñ müim künleri», «Alma uruşı», Ekinci cian cenkinde qazanılğan ğalebeniñ 75 yılı, Moskva civarındaki uruş bitmesiniñ 78 yılı, Qırım anasayasınıñ künü, «Rusiye turizminiñ yubileyine» bağışlanğan bölükler, "Qırım cenki zamanlarında Bağçasaray ve etrafı" lektsiyaları. Ve iç uyğun olmağan şey – tarihiy saytta qabarcılıq ile küreş aqqında bölük bar.
Malüm olğanı kibi, Bağçasaray sarayından evel Qırım hanlarınıñ Çufut Qale yaqınlarında Aşlama sarayı bar edi, Bağçasaraydaki saraynen beraber ise Qırımnıñ çeşit yerlerinde daa beş sarayları bar edi. Olar qayda? Olar ekskursiyada aytılsa da, tek «qalmadı» sözlerinen qayd etile, Minih yaqqan Bağçasaray sarayı aqqında ise «saraynıñ ilk körünüşi saqlanmadı, bir çoq kere ğayrıdan qurulğan edi» dep aytıla.
XVII asırdan soñ, hususan II Yekaterina kelişi ögüne, keçirilgen ve saray körünüşini bozğan, o devirge ait çizgilerini yoq etken bir sıra «restavratsiya» aqqında da tafsilâtlıca aytılmay. Közyaş divarı yanında Puşkinniñ büstı ögünde Mustafa Cemilevnen turğanda ne aytqanı alâ daa aqlımda: «Bu ulu Rusiye adamı bu yerni ziyaret etkeni içün Bağçasaray sarayı qaldı», ve II Yekaterina, şunıñ içün yoq etmediler, qalğan er şey, mezarlıqlardan başlap saraylarğa qadar, yoq etildi.
Rusiyeniñ ceneviz bastionları
Adı «Sudaq qalesine» qadar qısqartılıp cenevizler Qırım tarihından silingen Sudaqtaki Ceneviz qalesiniñ virtual turı tasvirlevni pek bozğan manzara fotoresimlerinden ibarettir. Sayttaki video ekskursiyalar bölügi mında da alâqasız levhalarnen toldurıldı, müzeynen bağlı tek üç video qoyulğan.
Meselâ, Ceneviz qalesi aqqında tarihiy saytta «Lenin ve Sudaq» videosı ne maqsadnen derc etilgenini kim añlatıp olur, proletariat başı Qırımda bile olmağan edi, ya da «Ölümsiz polk» aktsiyası, «II Yekaterinanıñ Qırımnıñ Rus İmperatorlığına kirüv beyannamesi neşir etilgeniniñ kününe» bağışlanğan video ekskursiyası, Arina Novoselskayanıñ eski intervyüsı, anayasa kününen bağlı video hayırlavı, koronavirus ve gençlik forumı aqqında malümat, qoranta, sevgi ve sadıqlıq künü qutlama levhası, «İvan Kupalada Sudaq» levhası, çeşit yırlar ve ne içündir «Sudaq – Rusiye kününe» adını alğan adiy kontsert anda ne içün bar? Mında esas olacaq ve er yerden körünecek Ceneviz qalesi aqqında videolar olarnıñ arasında coyula.
Saytta müellifleri «Rusiye bastionları» adını bermege unutmağan «Sudaq qalesi» vesiqalı filmi yerleştirildi. Ve elbette – küreş bölügi, bu sefer qabarcılıqnen degil, terrorizmnen küreş. Bu olmasa olmaz.
Hersonesliler – Rusiye halqımı?
«Hersones Tavriçeskiy» saytı malümat ceetinden pek zengin. Bu Hersones tarihınıñ pek yahşı oçerki, amma anda da Putinniñ Hersones pravoslavlıqnıñ beşigi olğanına dair lafları bar. 2015 senesi dekabrniñ 7-nde Rusiye prezidenti Vladimir Putin «Hersones Tavriçeskiy» Devlet tarihiy-arheologik müzey qoruğı» federal devlet bücetiniñ medeniyet müessisesini Rusiye Federatsiyası medeniy mirasınıñ qıymetli obyektlerine kirsetüv» fermanını imzaladı. Hersonesliler Rusiye halqı eken, eskiden ise bizans yunanlar edi.
2013 senesi iyünniñ 26-nda 37-nci UNESCO sessiyasında «Hersones Tavriçeskiy eski şeeri ve onıñ toprağı» (№1411) obyekti UNESCO Dünya mirası cedveline kirsetilgen edi. Özümiz içün qayd eteyik – qadimiy şeer ve onıñ toprağı, yani o qadar alimler tarafından da degil, qoruqnıñ yolbaşçılığını yapacaq olğan Hersones manastırınıñ vekilleri tarafından deñiştirilgen şimdiki qoruq degil.
Saytta 2015 ve 16 seneleriniñ video bölügi – virtual ziyaretçilerge obyektnen tanış olmağa imkân berecek video ekskursiyaları degil de, «Vladimir Putin ve Silvio Berluskoni Hersonesni ziyaret etti», «Qırım közlerniñ dülberligi» foto sergisi, «ΧΕΡΣΟΝΟΣ ΘΕΜΑΤΑ: İmperiya ve Polis» VII Halqara Bizans seminarı, sanat gecesi, müdirniñ matbuat konferentsiyası, restavratsiyanı añlatqan levhalar, çeşit tele yayınları kibi levhalar yerleştirilgen müzeyniñ video yılnamesidir.
Ve, niayet, 2017 senesiniñ videoları – «Hersones – tarihım» serialı, «Hersones sırları» vesiqalı filmi ve yüzlernen diger levha, hususan şeer ve Rusiye televideniyesiniñ yayınları ve Putinniñ Qırım ziyaretleri aqqında levhalar, atta quş ve ayvan sergisini teşkil etken obyekt boyunca video ekskursiyaları. Hersones tarihınen bağlı çoqusı levhalar YouTubeqa da qoyuldı. Umumen 590 levha bar. Amma bu yılname 2017 senesinde bite ve ondan soñ olğan bölükler saytta yoq. Belki, iştede?
Bu seriallarnıñ atıfları saytnıñ baş saifesinde de bar, bundan ğayrı, müzey er kesni «Hersones online» leyhasına qoşulmağa davet ete, anda ziyaretçiler Hersones yerlerini virtual şekilde ziyaret ete, eksponatlar aqqında malümat ala ve viktorinalarda iştirak ete bile. Müzey saifelerinde er kün saat 12.00-da yañı virtual Hersones ekskursiyaları ola, 15.00-da – müzey haberleri, 17.00-da – müzeyniñ fond kollektsiyasındaki eşyalar aqqında maqaleler.
Böylece, baqqan müzey saytlarımızğa köre, olarnı yapqanlar siyasiy mündericesini yañıdan baqtı, Rusiye olarnıñ tarihını, atta antik yadikârlıqlar tarihını özümsidi.
Bu müzeylerniñ kerçek tarihiy mündericesi ekinci planda qaldı ve tek ekzotika ola, onı tarihnen beraber siyasetni körecek ziyaretçilerni celp etmek içün qullanalar.
Mence, bütün alim ve müzey hadimleri virtual sergilerniñ böyle teşkil etilüvine razı degil, amma Rusiye şaraitlerinde siyaset üstünligine qatlanmağa mecbur.
Bütün bular – tarihqa zarar, amma keçer, dep tüşünem. Ve Klio adını ğayrıdan tikler.
Mıkola Semena, qırımlı jurnalist, Qırım.Aqiqat közeticisi
«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün