Qırımnıñ argonavtı: Oleksa Gayvoronskiyniñ hatırasına

«Fikir» rubrikası, mahsus Qırım.Aqiqat içün

2023 senesi sentâbrniñ 27-nde eñ tesirlilerden olmasa, Qırımnıñ eñ populâr tarihçılarından biri olğan Oleksa Gayvoronskiyniñ yüregi toqtadı. Ukrayınanıñ vatanperveri ve qırımtatar halqınıñ dostu. Vefatınen tarih ilimi, daa ziyadesi – Qırım-Ukrayına añlaşuv siyaseti büyük zararlar kördi. Amma qaldırğan intellektual mirası ğayıp olmaycaq, dep ümüt etem.

Yaqın dost sayılmayıq, şunıñ içün Oleksa-insan aqqında hatıralarnı başqalarğa qaldıracam. Amma tek zenaatdaş – tarihçı ve jurnalist degil edik – beraber çalıştıq. Yaş ve ayat farqımızğa baqmadan, professional Gayvoronskiynen beñzegen çoq şeyimiz bar edi – Qırım tarihına meraq, populâr tarif istegi, oşağan cemaat-siyasiy baqışlarımız (onı ğarpçı konservator olaraq tarif etmek mümkün edi; 2010 senesi Qırım parlamentine Halq Areketinden (Narodnıy Ruh) namzet kösterildi, 2012 senesi «Qırım kimge ait» sualine bergen cevabı: «Ukrayına halqına»). Keçmişke baqıp, pek az körüşkenimiz içün tek yazıqsınam.

Oleksa Gayvoronskiy 1974 senesi doğdı, Bağçasarayda östi, 1991-1996 seneleri Aqmescit devlet universitetiniñ tarih fakultetinde oqudı. Aliy oquv yurtunı bitirip, Bağçasaray qoruq müzeyinde – Hanlar Sarayında – çalışıp başladı ve 15 yıl anda qala, 2003 senesi müdirniñ ilmiy iş muavini ola. Aynı vaqıtta Qırım gazetaları, hususan «Avdet» ve «Yarımada» içün yaza. Soñra bütünley jurnalist işine kete, ATR qırımtatar telekanalı içün «Oleksa Gayvoronskiy ile Qırım kezintileri» yayınlarını çıqara (2011 senesiniñ soñundan 2014 senesiniñ başına qadar tahminen 70 yayın çıqtı). O, seyircilerge yarımadanıñ em eñ belli, em de adaletsiz bir şekilde unutılğan keçmişniñ diqqatqa lâyıq yerlerini köstergen edi.

Gayvoronskiy eñ büyük şerefni yazıcı olaraq qazandı. 2003 senesi Aqmescitte 108 saifelik «Geraylarnıñ yıldız taqımı: Qırım hanlarınıñ qısqa tercimeyialları» kitabı çıqtı, adı mündericisini aks ete. Kelecek sene 94 saifelik «Qırım memleketi. Qırım hanlığı sıma ve vaqialarda» kitabı dünya yüzüni kördi, anda ayatlar aqqında daa az aytıla, amma daa çoq yarımada tarihındaki adise-vaqialar aydınlatıla. O, birinci olaraq ilân etildi, amma ekincisi öyle de çıqmadı.

Qısqa bir teneffüsten soñ, 2007 senesi, Bağçasaray ve Kyivde «Eki qıtanıñ ükümdarları» opus magnum çıqıp başladı. Birinci cıltı «XV–XVI asırlarnıñ Qırım hanları ve Büyük Ordunıñ mirası oğrunda küreş» adını aldı ve 368 saifeden ibaret edi. 272 saifeden ibaret ekinci cılt eki yıldan soñ «XVII asırnıñ birinci yarısında Qırım hanları mustaqillik ve yekâne akimiyet oğrunda küreşte» adı altında çıqtı.

Bu büyük ilerilev oldı. Soñki sefer Vasiliy Smirnovnıñ umumiy Qırım hanlığı tarihı 1889 senesi çıqqan edi, müellif o vaqıtnıñ ulu şarqşınaslardan biri olsa da, siyasiy ög fikirlerini yeñip olamadı. O Qırım tarihı «tış» fikirlerden yazıldı – hanlıq anda Osmanlı imperiyasınıñ müti hızmetçisi olaraq kösterilgen.

XX asırnıñ başında bazı sovet tarihçıları rus imperiya stereotiplerini ğayrıdan baqmağa tırıştı, amma bu ıntıluvlar ayrı maqaleler tışına çıqmadı. 1944 senesi qırımtatar sürgünliginden soñ bu aqta tüşünmege bile olmay edi. Keç sovet tarihçılığı hanlıqqa nisbeten daa sert ve merametsiz edi. Em 250 yıllıq, em 50 yıllıq bazı mifler alâ daa Rusiye alimleriniñ (atta Ukrayına) akademik emeklerinde yaşay, andan ise dersliklerge, maqalelerge ve gazeta maqalelerine keçe. Adiy insanlarnı endi aytmayım!

Kommunizmniñ yıqıluvı tarihiy kerçekke ortağa çıqmağa imkân berdi, 1992 senesi Valeriy Vozgrinniñ «Qırımtatarlarnıñ tarihiy taqdirleri» çıqtı. Skandinavist müellifniñ hataları olsa da, bu kitap eski fikirlerni qozğadı, qırımtatar cemaatı tışında qırımtatar tarihına meraqnı canlandırdı. Ve, şübhesiz, bu sualniñ esas cevabını Oleksa Gayvoronskiyniñ eki cıltı berdi.

Vozgrin de dört cıltlıq «Qırımtatar tarihını» yaza, tek 2013 olsa da, diger müelliflerniñ yapqanlarını küçültmege istemeyim. Lâkin mütehassıslar aqqında degil, adiy oquyıcılarnı aytsaq, Gayvoronskiyniñ birinciligi şübhesizdir.

Mında «Eki qıta ükümdarlarınıñ» küçlü ve zayıf taraflarını talil etmeycekmiz. Lâkin bu kitapnıñ esas degerligi bütün zayıf taraflarını qapata – Gayvoronskiy Qırım hanlığınıñ tarihını hanlıq tarafından yazdı, daa evel olğanı kibi, Rusiye istegenini degil. Oleksa mında ilk olmasa da, onıñ sayesinde Ukrayına ve Rusiyede yüzlernen mütehassıs ve on biñlernen tarih sevdası içün böyle yanaşuv variyet oldı. Rusiye muhalifleri (menbalarını tenqit etip), siyasiy duşmanları (Gayvoronskiyge «rusofob» deyler) yapqanlarına emiyet berdi. 2010 senesi eki cılt içün Bekir Çoban-zade mukâfatını alğan edi.

2014 senesi Oleksanıñ ömür işi büyük zarar kördi. Rusiyeliler odadaki tarihiy işke dayansa, açıq tarih, em de muhalifet kanalında qabul etmediler. ATR litsenziyasız, Gayvoronskiy «Kezintisiz» qaldı. Rusiye vatandaşlığını almayıp, Qırımdan ketmege (işğalniñ ilk yarım yılı aqqında – Qırım.Aqiqat intervyüsında) tüşüngen edi. Özüne «tarihiy vaziyetniñ reinesi» dep, Qırımda Rusiye aliy oquv yurtları, müzey ve mediasınen çalışmağa razı olmay edi. Ne yazıq ki, esas Ukrayınadan Gayvoronskiy öyle de yardım almadı.

2014 senesi mayıs ayından berli resmiy şekilde işsiz olğan Oleksa tarihnı populârlaştırmağa devam etti, Lvivge lektsiyalarınen kelgen edi. 2015 senesiniñ soñunda «Hanlıq Ukrayına» taqvimini taqdim etti. Anda Cenübiy Ukrayınada Qırım hanlığı devrine ait abide ve yerlerniñ 12 fotoresimi ve tarihiy malümatı kirdi: Or Qapı, Tâginâ, İslâm-Kermen (Kahovka), Gazi-Kermen (Berislav), Özi-Qale (Oçakov), Kıl-Burun (Kinburn), Edisan (Oçakov çölü), Aq-Kerman (Belgorod-Dnestrovskiy), Hacibey (Odesa), İzmail, Kiliya, Oleşkovskaya Seç.

2016 senesi «Qırım memleketi. Qırım hanlığı tarihınıñ abideleri» 61 oçerkiniñ cıyıntığı çıqtı, Gayvoronskiy onı Lvivdeki Neşirciler forumında taqdim etti, kelecek sene ise 336 saifelik ukrayıncege tercimesi çıqtı. Kitapta ikâyelernen beraber fotoressam Oleksanıñ qabiliyeti açıldı.

Aynı vaqıtta «Hıdır dede» qırımtatar bala masal filminiñ stsenaristi oldı, İsmail Gasprinskiy («Terciman») ve Bekir Çoban-zade («Cigit yolu») aqqında filmlerniñ stsenariylerinde yardım etti.

2017 senesi Oleksa vaziyetniñ basqısı altında bütün içtimaiy ağlardan silindi, bağlanmaq içün tek elektron poçtası qalğan edi.

Qırımda tele ve radio yayınlarından uzaq qalğan Gayvoronskiy Qırım.Aqiqatnen işbirligi yapıp başladı. 2018 senesi fevral ayında «Qırım hanlığı» adlı mini-tsikl başlattıq, avgustnıñ soñuna qadar yayınlanğan edi. Bu vaqıt devamında otuzdan çoq yayın çıqtı, olarnı YouTube levhalarında baqmaq, rusça ve ukraince oqumaq mümkün. Oleksa Qırımnıñ keçmişini tarif etip, topraq, şeer, iqtisadiya ve hanlıqnıñ gemi qurucılığı kibi mevzularnı birleştirgen edi.

2019 senesi baarde Gayvoronskiy Crimean Tatars Club ile yañı formatta işbirligi yapıp başladı – içtimaiy ağlarda paylaşıla bilgen qısqa video levhaları. 1,5-3 daqqağa çoq sığdırıp olamazsıñ, em de ekranda metin yazılsa, amma iç olmağanından daa yahşıdır.

O yıl «Mıstetskıy Arsenalda» «Qırımnıñ acayip ikâyeleri» büyük sergisi oldı, katalog müelliflerinden biri Oleksa edi.

Aynı vaqıtta o, «Ükümdarlarnıñ» üçünci cıltı üzerinde çalışa edi – subetlerimizden birinde bu iş soñunace yapılmasa, başlamağa da kerekmey edi, dep aytqan edi.

Amma Oleksa o vaqıt hastalığınen küreşken edi, küreşi bir qaç yıl devam etti, o, yeñildi. Şübhesiz, serbest Qırımda ya da esas Ukrayına olsa edi, yaşamağa küç tapar edi, amma yarımadağa kelgen Rusiye ölümini tezleştirdi. Gayvoronskiy – Putin rejiminiñ daa bir qurbanıdır.

Amma qısqa bir ömrü devamında bile Oleksa Gayvoronskiy çoq şey yaptı. Eñ yahşı yıllarını tedqiqatqa, yarımada tarihınıñ populârlaştırıluvına berdi, Qırım argonavtı dep adlandırılmaq içün aq qazandı. Yarımada sevgisi eñ güzel şekilde bu sözlerinde aks etile: «Qırımda o qadar az şey qaldı ki, er bir taşçıqnı baqmaq kerek». Perspektivaları ise mında belli ola: «Qırım National Geographic insanları tedqiq etken unutılğan ve baqılmağan dünya köşeleri qadar ögrenilmegen ya da, daa doğrusı, unutılğan».

Siyasiy mevzularğa çoq diqqat ayırmasa da, ilmiy işi başqa kimseniñ işi olmağanı qadar Qırım-Ukrayınanıñ biri-birini añlamasına yardım etken edi. Gayvoronskiy ukrayınlerge qırımtatarlar aqqında qırımtatarlarnıñ noqtaiy-nazarından tarif etip, eki halqnıñ nefreti ve barışalmağan küreşi aqqında qara efsaneni bozmağa yardım etken edi. Duşmanlıqnı yeñüv diger tarafnı añlavdan başlana, ve Oleksa qırımtatarlarnı añlağan, olarnı başqalarına da añlatıp olğan. Ne yazıq ki, Hmelnitçina zamanlarınıñ ulu Qırım-Ukrayına birligine bağışlanğan kitap bitirilmegen qala. Derc etilgen miras unutılmaycaq, derc etilmegenler ise oquyıcılarını tapsın.

Bu yıllar devamında Ukrayına Vikipediyasında Oleksa Gayvoronskiyge bağışlanğan maqale olmağanına yazıqsınam (mesüliyetni özümden de çıqarmayım). Qırım işğalden azat etilgen soñ bu meşur tarihçı ve kerçekten ulu populârizatornıñ hatırası lâyıq bir şekilde ebediyleştirilecek, dep işanam.

Sergey Gromenko, qırımlı tarihçı ve yazıcı, tarihiy ilimler namzeti

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnıküzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://d1ug5n8f9xpr1h.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.