Mustafa Cemilev: "Qırımda raketalar patlasa, demek Ukrayina onı unutmadı"

Ne daa beter: apishane ya da Rusiye ordusı? Kütleviy basqılar ve arbiy areketler şaraitinde nasıl sağ qalmaq? Ne yahşı: Qırımnı terk etmek ya da tuvğan toprağımızda qalmaqmı?

Qırımtatar halqınıñ milliy lideri, Ukrayina halq deputatı Mustafa Cemilev Qırım.Aqiqatqa bergen eksklüziv intervyusında bu ve diger suallerge cevap bere.

"Qırımtatar halqı ve Ukrayina içün rus er şey telükedir"

– Mustafa ağa, selâm aleyküm. Qırımtatarlarnıñ tarihında eñ facialı olğan Qırımdan sürgünlikniñ 80 yıllığı arfesinde siznen laf etemiz. Daa evel bu kün tek qırımtatar halqına ait, dep sayıla edi. Amma 2014 senesiniñ vaqialarından ve Rusiye Federatsiyasınıñ tam miqyaslı istilâsından soñ, Ukrayina sakinleriniñ millionları ev ve tuvğan toprağını coyıp, qırımtatar oldı. Aqmescitteki matem mitinginde turıp, sürgünlik meselesi bütün memleketni qavrap alacağını iç tüşündiñizmi?

– Qırımtatar halqınıñ tarihında felâket ve aqibetlerine köre bu endi ekinci böyle bir tarih. Birinci tarih, 1783 senesi aprel ayında, ruslar Qırımnı ilk sefer işğal etkende edi. O vaqıt akimiyetniñ basqısı altında bir çoq qırımtatar vatanını terk etip, qomşu Osmanlı devletine köçmege mecbur oldı. Şimdi Türkiyede qırımtatar asıllı Türkiye vatandaşlarınıñ sayısı, farqlı tahminlerge köre, üçten beş millionğa qadar. Yani, Qırımnıñ özünden on qat ziyadedir.

Birinci işğalde maqsat, ruslar içün topraqnı temizlemek edi. Amma ekinci sürgünlik ve genotsidniñ maqsadı halqnı bütünley yoq etmek edi. Çünki tek qırımtatarlarnıñ kütleviy şekilde elâk olması içün şaraitler yaratılmadı.

60-ıncı yıllarnıñ ortalarında bir tedqiqat keçirdik ve yaqınlarını ğayıp etken er kesni soraştırdıq. Bizler sürgünlikniñ eki yılı içinde qırımtatar halqınıñ 46% elâk oldı, dep raqam aldıq. Şunıñ içün Ukrayina Yuqarı Şurası bu sürgünlikni genotsid olaraq tanıdı. 1944 senesiniñ sürgünliginden soñ qırımtatarlar tek fizik yoq etilmedi, qırımtatarlarnen bağlı olğan er şey yoq etildi. Qırımtatar tili ğayıp olu telükesi altındadır. Şimdi UNESCO qırımtatar tilini ğayıp oluv sıñırında olğan til dep saymaqta. Amma ğayıp oluv olmaycağına ümüt etem. Çünki Ukrayina bu tilni saqlap qalmaq içün ğayret ete.

– UNESCO-nıñ qırımtatar tiliniñ statusı aqqında hulâsalarına kelgende, qırımtatarlarnıñ genç nesli onı ne Qırımda, ne de Ukrayina kontrolindeki topraqlarda bilmey. Siziñ fikiriñizce, bu meseleni nasıl çezmek mümkün?

– Til ile biz kerçekten de felâketke oğradıq. Aytqanım kibi, sürgünlikten soñ mektepler yoq edi. Ana tilimizni tek ana-babamızdan eşitken ve ögrengen edik. Men Qırımda doğmağa yetiştirdim, ana-babam evde er vaqıt ana tilimde laf ete edi. Hatırlağanım kibi, babam evde rusça laf etmekni yasaq etken edi. Mektepke rus tilinde oqumağa barğanımızğa baqmadan, balalıqta biri-birimiznen rus tilinde qonuşa edik. Babam sert bir şekilde dey edi: "Adam tilinde laf et, er kes añlasıñ".

Bizden soñ kelecek nesiller ise — sürgünlik yerlerinde doğğan balalar. Öz ana tilini aşhaneden aşağı seviyede bile. Ve öz balalarına ana tilini ögretme imkânları yoq edi. Şunıñ içün, farqlı tahminlerge köre, qırımtatarlarnıñ yalıñız 20%-ı öz tilini az-çoq bile. Bazıları biraz, digerleri ise iç bir şey bilmeyler, yaramay laf eteler.

– Bu mevzuda Ukrayina ile qıyaslavlarnı köresiñizmi? Bugün evlerini coyıp, çetelde yaşamağa mecbur olğanlar, öz balalarına ukrayin tilini yeterli seviyede ögrete bilelermi, olarnıñ yaşağan memleketlerinde assimilâtsiyağa oğramasın dep?

– Keñ miqyaslı istilâdan soñ bir çoq ukrayinalı Ukrayinanı terk ete. Tabiiy ki, bu bir felâket. Ve çoqusı qaytmaycaq, dep qorqam. Hususan zengin memleketlerge tüşkenler. Aynı şey qırımtatarlarnen de ola. Eger keniş miqyaslı istilâdan evel Qırımdan ketken qırımtatarlarnıñ 99% qıtaiy Ukrayinağa kelgen olsa, [Rusiyeniñ] istilâsından soñ sıñırlar qapatıldı ve olar çeşit yollarlen Gürcistan, Qazahistan, Baltıq memleketleri — başqa memleketlerge keteler. Esas Ukrayinağa kirip olamaylar. Ve şimdi Qırım tışında 50 biñge yaqın böyle qırımtatarı bar. Belki de, bu raqam büyük degil, amma halqnıñ dörtten bir qısmıdır. Ukrayinada da öz tilinde laf etken çoq insan ğayıp ola. Bu insanlarnıñ balaları çetelde yaşaycaq, bu hususan qasevetlendire.

– Rusiyeniñ Ukrayinağa büyük istilâsı til meselelerini quvetleştirdi. Siziñ fikriñiz nedir: rus tilini qırımtatar, ukrayin ve diger tiller içün telüke dep sayasıñızmı?

– Qırımtatar halqı ve Ukrayina içün tek til degil, bütün rus tili telüke astındadır. Rusiye siyasetini bilemiz, hususan tilge nisbeten. Bu siyaset em ukrayinlerge, em de qırımtatarlarğa qarşı — ruslaştıruvğa yönelgen edi. Ukrayinler sürgün etilmedi, olar qırımtatarlar kibi vaziyetke tüşmediler. Onıñ içün qırımtatarlarğa qarşı darbe daa ağır oldı. Amma Ukrayina şimdi ukrayin tilini ögrenüv saasında yapqanları, er yerde ukrayin tilli müit yaratqanları — pek müsbet bir şey. Biz bunı alğışlaymız.

"Ana-babam sovetlerge qarşı bir şey aytsa, men yгquda olğanımnı kibi yapa edim"

– Sürgünlik şaraitinde kimlikni saqlav tecribeñizni tarif etiñiz. Aileñizni Qırımdan sürgün ettiler, siz daa bala ediñiz. Qırımtatar olğanıñıznu, tiliñiz ise qırımtatarca olğanını nasıl añladıñız,

– Qırımtatarlarnıñ dünyabaqışınıñ şekillenmesi, esasen, qorantada keçe edi. Şunıñ içün sovet propagandası qırımtatarlarğa pek tesir etmedi. Biz er şeyni ana-babamızdan yahşı bilemiz. Stalin ölgen künü er kes ağlağanını yahşı hatırlayım. Mektepte yalıñız qırımtatarlarnıñ kiçik bir gruppası dalda ola edi, ve iç birisi ağlamadı. Amma, yoq, bir qız ağlay edi, ve men daa onıñ sağlıqsız qorantası bar olğanını tüşündim.

"Bütün zamanlarnıñ ve milletlerniñ ulu yolbaşçısı" öldi, dep teleradiokompyuterden haber berilgende, babam: "Öldi, köpek, soñunda!" dedi. Bu duyğularnen men mektepke keldim, anda episi ağlay edi: ocalar ve balalar. Mitingde, "er vaqıt ve halqlarnıñ ulu"nıñ ölümi sebebinden üç künlik matem ilân etile, yani mektepke barmaycaqmız, dep aytıldı. Az qaldı "Yaşasın!" dep qıçıracaq edim, üç kün mektepke barmaq kerekmey. Eger bağırsa edim, ana-babama yaramay olur edi.

Qırımnen bağlı olğan er şeyni ana-babamızdan eşitken edik. Biz büyük bir qoranta olıp, bir odada bir sıralarda yattıq, ana-babamıznıñ ciddiy subetleri adetince bizler yuqlap qalğan soñ keçe edi. Ve eger biz yuqlamağan olsaq, hatırlayım ki, olar açıq-aydın sovetlerge qarşı bir şey aytmağa başlağanda, anam babamnı itekley edi: "Diñle, sus, balalar bar!" Bu, bizler, "Bozuk papağanlar" kibi, ketip haber etecegimiz içün degil edi. Amma balalar baladır, soqaqlarda birisine ayta bileler. O vaqıt men ayneci edim, yuqlağanım kibi yapa edim. Ana-babam ne aqqında laf etkenini pek meraq ete edim.

– Demek, siziñ inkişafıñızğa aileniñizde olğan açıq-aydın subetler tesir etti?

– Ebet, elbette, barıñız. Babamnıñ aytqanlarını hatırlayım: "Oğlum, şimdi böyle bir vaqıt... Biz, ana-babalar, balalarğa ne yapmaq kerek olğanını aytıp olamaymız. 14 yaşını toldursañ, komsomolğa kirmek kerek. Amma, eger de bir şekilde o yerge kirmemege yardım etseñ, men pek memnün olur edim. Men, elbette, babamnı quvandırmaq içün, komsomolğa kirmedim. 1965 senesi meni instituttan çıqarğanda, professor-ocalar vekilleri çıqışta bulunıp, "menim kibi çeteldekniñ sovet aliy oquv yurtunda yeri degil", dep aytqan ediler.

"Sovetlerniñ teşviqatı patladı. İşğalden soñ Qırımda da aynı şey olacaq"

– Bugün ana-babalar balalarına cenk ve Qırımnıñ Rusiye tarafından ilhaqı aqqında ne olğanını aytmalı? Olar balalıqtan aqiqatnı aytmaq kerekmi? Ya da balalarnı bundan saqlamaq kerekmi?

– Men bellesem, şimdiki vaqıtta semetdeşlerimiz de aynısını yapa. Er alda, Qırımda evlerde böyle subetler alıp barıla. Şunıñ içün, Rusiyeniñ sağırlaştırıcı propagandası ve bizler nesillerni ğayıp etkenimiz aqqında aytqanda, men deyim ki, 70 yıl devamında sovet propagandası bizni işlep çıqarğan edi. Bir-eki-üç senelik ğayrıdan qurulış yeterli edi, ve bütün bu teşviqatları patladı. Men bellesem, Qırımnıñ işğalden azat etilmesinden soñ da aynı şey olacaq. Bu hususta çoq qasevet çekmeyim.

– Balalarğa aqiqatnı aytmaq kerekmi?

– Kerçekten de. Bunı aytmaq kerek. Elbette, bunıñ telükesi bar. Böyle bir vaqia Qırımda oldı. Sentâbr 1-de mektep açıla, bütün talebelerge rus bayraqları berile. Bir oğlan, qırımtatar, bu bayraqnı atıp, üstüne tura. Birinciden, ana-babalarnı çağıralar. Belli ki, bala evde terbiye alğandır, onıñ keyfleri evde doğdı. Bu sebepten ana-babalar da Rusiye aqqında açıqtan aytmağa qorqalar, çünki aqibetleri ola bile.

"Rusiye ordusına ketmek yerine, apishanege ketmek daa yahşıdır"

– Qırımnıñ Rusiye tarafından ilhaqı şaraitlerinde tarih tekrarlandı. Ve şimdi qırımtatarlar ve Qırımnıñ diger sakinleri aynı sürgünlik ile qorquzalar, amma insanlar öz toprağını terk etmege mecbur olğan şaraitler yaratılğan soñ, tek "sessiz" sürgünlik olacaq. Böyle şaraitlerde nasıl yaşay?

– 2022 senesi Rusiyede seferberlik vaqtında elimizge Qırımda Rusiye ordusına çağırılacaqlarnıñ cedveli tüşti. Ve bizler, yarımada ealisine nisbeten qırımtatarlarğa nisbeten daa çoq qırımtatar soyadı olğanını qayd ettik. Bu, elbette, qırımtatarlarnı cenkçi olaraq qıymetlendirgenleri anlamına kelmey. Aksine, aksine oldı. Olarnı ölümge yollağanları belli edi. İşğalcilerniñ vazifesi — Qırımnı temizlemek, bu narazılıq imkânlarını yoq etmek. Ve elbette, olar öz ordusına bütün askerlerni celp etip olamadılar.

Amma şunı aytmaq kerek ki, olar qırımtatarlar qaçqanına, Qırımnı terk etkenine köz yumğan ediler. İşte bu, olarğa kerekli olğan şey edi. Amma mında (Kıyivden - QA) vatandaşlarımızğa yapqan muracaatlarımızda olarnı Qırımnı terk etmege çağırmadıq. Biz tek, eger siz Rusiye ordusına kirseñiz, eki variantıñız bar, dep aytamız: ya Vatanıñızğa hain olaraq yaşaycaqsıñız, ya da, ğaliba, Vatanıñızğa qara çuvallarda qaytacaqsıñız. Şunıñ içün Rusiye ordusında hızmet etmekten vazgeçiñiz. Apishanege ketmek, ölümge ketmekten daa yahşıdır. Ya da bir şekilde qaçıp olamağan olsañız, cebege kirgen soñ, eñ birinci fırsatta Ukrayina Silâlı quvetlerine teslim olmaq içün yollar qıdırıñız. Amma bu teklif kerçek olmağan bir şey kibi kele. Çünki Rusiye ordusında qamaçav bölükleri bar, ve bir insan cebeden qaçmağa tırışsa, olarnı anda atıp öldüreler.

Bugünge qadar çuvallarda qaytqan qırımtatarlarnıñ 41 cesedi aqqında malümat aldıq. Olardan 22 kişi yañı apis müddetleri berilecegi telükesi altında orduğa alınğan turçmuş mabüsleridir. İşğalciler vade etken büyük parağa avuşqan yalıñız altı adam. Qalğan elâk olğanlar ise — qaçıp olamağanlar. Amma bu raqamlar bularnen sıñırlanmay. Çünki bir çoq insan ğayıp oldı. Amma, Rusiye resmiy malümatına köre, "mahsus ameliyat" vaqtından berli Qırımğa çuvallarda 786 insan (ceset) qayttı.

– Ukrayina Silâlı quvetleri saflarında qırımtatarlarnıñ ğayıpları aqqında malümat barmı?

– Tam raqamını bilmeyim. Adetince olarnı özümiz defin etemiz. Ve bizge atta cenkçilerimizniñ çoqusı defn etilgen mezarlıqta ayrı yer ayırıldı. Çünki qırımtatarlarnı islâm ananelerine köre defin etmek kerek. Anda, menimce, yedi-sekiz mezar bar. Ölgen bir çoq semetdeşimiz çeşit yerlerde defin etildi. Daa bir mesele şu ki, bizler elâk olğanlarnıñ soyadlarını ve adlarını bildirmey bilemiz. Çünki birden Qırımda FSB olarnıñ soy-soplarına basqı yapa.

– Umumen alğanda, ne qadar qırımtatarlar bugün Ukrayina Silâlı quvetleriniñ saflarında buluna?

– Qırım işğalinden soñ esas Ukrayinağa köçken bütün qırımtatarlar Ukrayina vatandaşları olaraq askerlikke çağırılacaq. Ve olar yaşağan yerlerinden çağırılalar. Bundan ğayrı, bugün eki arbiy bölügimiz bar - Ukrayina Mudafaa nazirliginiñ Baş idaresindeki qırımtatar göñülli diversion-razvedka gruppası ve Lenur İslâmov yolbaşçılığında Noman Çelebicihan adına göñülli batalyon. Umumen eki biñge yaqın qırımtatar bar.

– Qırımnıñ ilhaqı ve Qırımdan "sessiz" sürgün etilüvi olıp keçken şaraitlerde, insanlarnıñ em Ukrayina arbiy quvetleri, em de Rusiye ordusı saflarında cenkleşmege mecbur olğan şaraitlerde halq nasıl sağ qalmalı?

– Deyim ki, işğalden qurtarılmasa, qırımtatar halqınıñ perspektivaları yoq. Dünyada insanlar toprağına raketalar urğanı ve bombalar patlağanını körgen ve buña quvanğan bir yerni bilesiñizmi? Bu şimdi Qırımda ola. Çünki insanlar añlaylar: bu ukrayin raketaları Qırımda patlağanda, Ukrayina olarnı unutmadı ve iç bir vaqıt unutmaycaq. İşğalci ile Qırım ya da Ukrayinanıñ diger işğal etilgen topraqları esabına muzakereler olmaycaq. Ve insanlar yahşı añlaylar ki, azatlıq olmasa, olarnıñ kelecegi yoq.

– Qırım sakinleri ne yapmalı: çıqmalı ya da qalmalı? Qalmaq kerek olsa, nasıl öz kimligimizni saqlamaq?

–

ırımda böyle bir şiar bar: Vatanıñda yaşa! Men ayttım: bu güzel bir şiardır, amma yaşayışnıñ farqlı yolları bar. Meselâ, işğalcilerge boyun egmek kibi. Amma başqa bir yol bar — insan milliy menligini saqlap. Bu daa telükeli, amma bu ekinci yol — eñ doğru yol. 2014 senesine baqqanda qırımtatarlardan kollaborantlarnıñ sayısı artmay. Çünki halq arasında olarğa qarşı nefret bar. Olarğa qol tutmaylar, olarnen bir masa başında oturmaylar.

"Qırımtatarlar Ukrayina Arbiy quvetleriniñ kelmesine ciddiy azırlanalar"

– Qırımnıñ işğalden qurtarıluvını köresiñizmi? Qaysı yol daa çoq ihtimallı: arbiy ya da diplomatik?

– 2014 senesinden başlap, Qırımnıñ işğalden azat etilmesi kerek olğanını aytqan edim, amma diplomatik yolnen. Çünki anda arbiy areketler olsa, Qırım Mariupol kibi boş yarımadağa çevirilecek.

Amma Rusiye er şeyni red ete ve Qırım mevzusı muzakere etilmey, dep ayta, çünki bu, Rusiye Anayasasına köre, "Rusiye toprağıdır". Keñiş miqyaslı istilâ başlağanda, bir aftadan soñ Rusiye-Ukrayina muzakereleri oldı. Soñki vesiqada ise er taraf öz "arzularını" yazğan edi. Cenkni toqtatmaq içün öz şartlarımıznı yazğan edik: ruslar sıñırlarğa 2022 senesi fevralniñ 24-ne qadar qayta, Qırım ve Donbasnıñ statusı boyunca muzakere esnasını başlaymız. Ve bu muzakere esnasında Rusiye ve Ukrayina bu topraqlarnı azat etmek içün küç qullanmaycaqlarını vade eteler. Ve bunı oqup çıqqan soñ, dediler: muzakereler içün 15 yıl (Qırım statusı aqqında - QA). Bütün kameralar maña baqtı: siz ne aytacaqsıñız? Anda tek Türkiye ve Ukrayina degil de, dünya kütleviy haber vastaları da bar edi.

Men evelden anda 15 yıl yazılğanını bile edim, ve Rustemge [Ümerovğa] ayttım: "Asla yoq! Bu raqamnı silmekni rica etem, çünki soñra bizge nisbeten o qadar açuv olacaq!" Ve bu raqam olmaycağına emin edim. Maña izaat bermekni rica etkenlerde, men, elbette ki, böyle laflarğa qatiyen qarşı olğanımnı aytmadım. Men böyle bir şey ayttım: Rusiye tarafı Qırım statusı boyunca muzakerelerni keçirmege razı olsa, demek Qırım Rusiye toprağı degil, vaqtınca işğal etilgen ve 1949 senesi Jeneva konventsiyasına binaen anda Ukrayina qanunları ve Ukrainada olğan demokratik aqlar qullanılmalı. Bu aqlar olsa, er bir insan istegenini ayta bilecek olsa, Qırımnıñ işğalden azat etilmesi 15 yıl degil, eñ çoq altı ay alacaq. Amma bu bizni sert laflardan saqlap qalmadı.

Eñ çoq soy-soplarımdan eşittim. "15 yıl aqqında bizler içün qarar bereceksiñmi, sen kim olğansıñ?" dedi menim qız qardaşım. Yermakqa telefon etip, "Ne yaptıñız?" dedim. 30 yıl içinde maña böyle sert sözler aytılmadı! Ne içün 15 yıl? O ise, gülip, dedi: "Qorqma, olar bunı da qabul etmezler".

Ve kerçekten de ertesi künü Putin Peskovnıñ ağzından Qırım statusı aqqında muzakereler olmaycağını ayttı. Yani şimdi tek Qırımnıñ arbiy azat etilmesi aqqında söz yürsetile bile. Amma menimce, arbiy quvetler Qırım ve esas Ukrayina arasındaki sıñırğa yaqınlaşqanda, biz daa bir kere muzakereler teklif etecekmiz, amma Rusiye orduları Qırımnı ğayıpsız, arbiy areketlersiz terk etsinler dep. Başqa çare yoq.

– İşğalden soñ adaletni tiklemek içün ilk nevbette ne kerek?

– Tabiiy ki, anda lüstratsiya yapmaq kerek olacaq. Açıq menbalar cedvellerini endi azırlaymız. Qırımdaki bütün kollaborantlar deral yoq etilmek kerek. Olarnı öldürmek kerekmey, amma olarnı izolâtsiya etmek kerek. Ukrayina qanunlarına köre devlet sıñırından qanunsız keçüv "Ceza kodeksine" köre. Şunıñ içün işğalden soñ Qırımğa köçken bir millionğa yaqın Rusiye vatandaşı Qırımnı terk etmek kerek. Qırım köprü alâ daa çalışsa, başqa vaqıtqa qaldırmañız. Soñra işimiz yaramay ola bile. Şunıñ içün tezce çıqıñız. Çoqusı bir sebepten propagandanen aqılsızlaştı, olar mında (Qırımda - QA) ebediyen qalacaqlar, dep tüşüneler. Bu olarnıñ meselesi. Soñra qaçmağa tırışacaqlar, amma qıyın olacaq.

– Qırım işğaliniñ tekrarlanmaması içün bugün ne kerek?

– Bu "vahşiy devlet" (Rusiye - QA) bar olğanına qadar, bir şey tekrarlanmaycağına iç bir kimse kefil olamaz. Onıñ içün bu cenkniñ aqibetlerinden biri tek Putin rejiminiñ yoq etilmesi degil de, Sovetler Birliginiñ dağılması kibi Rusiyeniñ dağılması da olmalı. Bütün tarih bu devlet er vaqıt vahşiy olğanını köstere. O, er vaqıt zapt ete bilgen er şeyni zapt ete edi, ve Kavkaz, Qırım misalinde tamır halqnı yerinden çıqarmağa tırışa edi. Şunıñ içün, halqara toplulıq tarafından böyle bir şeyniñ tekrarlanmasına qarşı tedbirler alınmasa, bu memleketnen barışıqnı temin etmek pek qıyın olacaq.

– Mustafa ağa, sağ oluñız! Bu intervyu içün sağ oluñız. Siziñ ile Bağçasarayda körüşmege ümüt etem.

MALÜMAT: Ukrayinağa qarşı Rusiye silâlı ücümi 2022 senesi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.

Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.

Rusiye Ukrayinağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.