Bu kiçik kitap daa 2007 senesi Aqmescitte neşir etildi. Mında Azatlıq Radiosı tarihınıñ eñ meraqlı baplarından birini teşkil etken qırımtatar Aişe Seitmuratovanıñ 49 radio yayınınıñ metinleri yer ala.
Azatlıq Radiosısı rus hızmetiniñ sabıq müdiri Mario Körtiniñ bu kitapnıñ kiriş sözünde dünyanıñ adil adamı adlandırğan Ayşe Seitmuratovanı oquycılarımız yahşı bile. Adil insan başqaları içün özüni feda etken insandır. Ayşe Seitmuratova böyledir.
Vatanına qaytmaq içün qırımtatar milliy areketine qoşulğanı sebebinden Sovet lagerlerinde oturıp çıqqan soñ eki yolu bar edi: ya qırımtatar halqınıñ aqlarını mudafaa etkenine köre kene mahküm etilmek ya da icret etmek. Tarihçı Gülnara Bekirova Ayşe Seitmuratova aqqında yazğan maqalede Yelena Bönner 1978 senesi çıqıp ketmek içün izin almağa yardım etkeni aqqında yaza. Seitmuratovanıñ ruhiy ustazı Ceppar Akimov ketmezden evel oña dedi ki, qıyın olsa, «işimiznen oğraşmamağa» aqqı bar ve Ayşe cevap berdi: «Öyle olsa nege ketmek?».
Mario Korni Ayşeniñ işine dair er angi sualge «silâlasızlaştırğan» bir sual ile cevap bermegenini qayd ete, çünki «yahşılıqnıñ sadeligi» böyledir. Misal olaraq, bir qaç onyıllıqtan soñ Azatlıq Radiosınıñ dalğalarında bütün dünya onıñ yayınlarından qırımtatarlarnıñ taqdirini ögrengen soñ, o, Vatanına qaytıp hayriye işlernen oğraşıp başladı, qırımtatarlarnıñ tarihına dair vesiqalarnıñ arhivi içün bina ve 2001 senesi «Qartlar evi»ni qurdı. Ve bunı ne içün yapqanını sorağanlarda, «Men veteranlargha söz berdim», dep cevaplandı. Er şey sadedir. O, ömrüni başqalarına bağışlağan adil insandır.
Keriç yarımadasınıñ qırımtatarlarınıñ sürgün etilgen kun Ayşe yedi yaşında edi. Yolğa, cebege ketken babasınıñ ediyesini almaq istedi – özünden daa büyük olğan sevimli qoqlasını. Amma zabit oña ruhset bermedi. Ve Ayşe evniñ arqasına çaptı, anda balan bir okop bar edi, qoqlasını anda qoydı ve usbtüne topraq septi. Qaytqan soñ qazıp çıqaracağını tüşündi. 1961 senesi o Qıırmğa keldi ve tuvğan köyüni ziyaret etti, daa doğru köyüniñ evel olğan yerini, amma anda bir şey tapmadı, çünki köy artıq yoq edi.
Ayşe Seitmuratova onyıllıq icreti devamında dünya seviyesindeki bir cemaat erbabı oldı. Qırımtatarlarnıñ vaziyetini dair maruzalarnen bir çoq forum ve konferentsiyada çıqışta bulundı: Londrada (1980), Pariste (1980), Kuala-Lumpurda (1981). 1980 senesi aprel ayında o ABD Senatında çıqışta bulundı, eki kere Beyaz Evge davayet etildi (1982 ve 1988), ABD prezidenti Ronald Regan ile qabulda oldı. 1990 senesi Türkiye prezidenti Turgut Ozal ile körüşti. 1980 senesi noyabr ayında Madridde Helsinki yeyükn aktı muşaveresinde iştirak etti, 1986 senesi Viyana konferentsiyası içün Magadanda apiste olğan Mustafa Cemilevniñ küreşine bağışlanğan 38 devletniñ Tış işler nazirlerine berilgen risale basıp çıqardı.
Sovet milliy siyasetiniñ ve ŞSCB-deki milliy cinayetlerniñ ustbni açıp Kanada, İngiltere, İtaliya, Türkiye, Frenkistan parlamentlerinde, ABD Kongressinde çıqışlarda bulundı, türlü memleketlerniñ universitetlerinde lektsiyalar oqudı. O, Dünya uquq qoruyıcı teşkilâtlarnıñ işinde iştirak etti – «Harqara amnistiya», «İnsan aqları halqara ligası», «Amerkia Helsinki gruppası». O, Mustafa Cemilevni mudafaa etmek içün halqara bir komitet teşkil etti, bundan ğayrı Yuriy Osmanov, Reşat Ablayev, Sinaver Kadırov ve diger siyasiy mabüslerniñ azat etilmesi oğrunda küreşti.
Endi kitap aqqında. Ayşe Seitmuratovanıñ iştiragi ile Azatlıq Radiosınıñ tahminen elli yayınınıñ metinleri bir qırımtatar qadınınıñ ve bütün dünya toplulığınıñ Sovet ükümetiniñ ŞSCB-de yaşağan halqlarğa qarşı yapılğan cinayetleri nasıl meydanğa çıqarılğanınıñ tarihiy protoklnını taqdim ete. O zaman Şuralar Birliginde yüz bergen vaqialar aqqında dünya içün başqa bir malümat menbası yoq edi. Bir qapı altında toplanğanlar, Ayş apteniñ öz ömrüniñ bir parçası degil, em de jurnalistlerniñ dünyadaki insan aqlarını ve azatlığını qorumaq messiyasını nasıl yerine ketirgenlerini köstergen Azıtlıq Radiosınıñ tarihındaki korbmli bir parçasıdır.
Azatlıq Radiosında «Vesiqalar ve insanlar» ve «Ayşe Seitmuratovanıñ subetleri» yayınlarnı alıp bara edi. ilk yayını, Aleksandr Gertsen ve diger rus siyasiy içtimaiyat klassikleri qırımtatar halqınıñ akimiyet tarafından quvğunlıqqa ögratıluvını meydanğa çıqarğanları aqqında edi.
O, dünya toplulığına sürgünlikten soñ yoq etilgen Qırım MŞSC-niñ taqdiri aqqında aytıp bere edi, qırımtatar halqınıñ Vatanına hainlik yapqanı aqqında yalan qabaatnınıñ üstüni aça edi. Ayşe öz yayınlarında faşizmge qarşı küreşte iştirak etken qırımtatarlar, cebedeki qırımtatar qaramanları, Qırımda partizan areketininiñ iştirakçileri aqqında ikâye ete edi.
O, diñleyicilerge başlanğan Vatanğa qaytuv içün Milliy areket, qırımtatarlarnıñ Moskvadaki narazılıqları, areketniñ iştirakçilerine qarşı mahkeme davaları aqqında aytıp berdi.
1985 senesi Azatlıq Radiosınıñ Vesiqalar ve insanlar yaynında ğaliba ilk sefer Qırımnıñ tamır halqınıñ medeniy soyqırımı ile bağla faktlar belli oldı.
Ayşe Musa Mamutnıñ özüni yaqqanı, 1978-79 seneleri qışta Qıırmdan qırımtatarlarnıñ çıqarılması, 1979 senesi Moskvada qırımtatarlarnıñ kütleviy açlığı aqqında bütün dünyağa haber bergen il insan edi. O, qırımtatarlarnıñ ruslaştırıluvı ve beñzeştirüvi siyaseti aqqında vesiqalarnı aşkâr etti, yayında A.Bennigsniñ «ŞSCB-deki musulmanlar» kitabınıñ taqrizini berdi.
Ayşe Seitmuratovanıñ yayınlarından dünya akademik Saharovnıñ mevamı ve küreşi, Petro Grigorenkonıñ uquq qoruyıcı faaliyeti ve qıırmtatarlarnıñ BMT-na muracaatları ve mektüpleri aqqında bildi.
Ayşe Seitmuratova, TASS-nıñ qırımtatarlarnıñ sürgün yerlerinden tamır atqanlarına ve vatanlarına qaytuvnı talap etmegenleri aqqında yalan malümatını red etti
1987 senesi Azatlıq Radiosınıñ yaynında Ayşe Seitmuratova, TASS-nıñ qırımtatarlarnıñ sürgün yerlerinden tamır atqanlarına ve vatanlarına qaytuvnı talap etmegenleri aqqında yalan malümatını red etti, ŞSCB Nazirler şurasınıñ qırımtatar olğan vatandaşlarnıñ Qırım ve Krasnodar ülkesinde mekân qaydınıñ sıñırlanması aqkında 1987-nci tarihlı diskriminatsion qararınıñ üstüni açtı. «Glasnost» mecmuası, «Lenin bayrağı» qırımtatar gazetiniñ tarqizini bere edi. Milliy areketteki vaqialar aqqında aytıp bere edi, qırımtatarlarnıñ Ukrainanıñ mustaqilligini desteklegen mevamını añlata edi.
Bular episi, dünyanıñ ve ŞSCB-niñ demir perdesi arqasında yerleşken kütlesiniñ diger mustaqil menbalardan malümat ala bilemegenleri mevzulardır. Bu missiya Ayşe Seitmuratova ve Azatlıq Radiosı taarfından ombrge keçirildi.
Mıkola Semena, qırımlı jurnalist, Qırım.Aqiqat müellifi
«Bloglar» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün
