«Qırımğa qaytacağımnı bekleyim»: dördünci evinde qave açqan qırımtatar qadınnıñ ikâyesi

«Selâm aleyküm!» – külümsirep qarşılay ziyaretçilerni qaverenki közlü çalmalı qadın. Qave, çay, baqlava teklif ete. Yavaştan qırımtatar muzıkası yanğıray, raflarda cezveler ve fesler tura – renkli-renkli. Ziyaretçiler «Ne qadar güzel qoqu bar» dese, qadın «Ev daa nasıl qoqusın?» dep küle. Dördünci evinde qave açqan Qırımdan köçken Lerane Haybullayevanıñ ikâyesini Azatlıq Radiosınıñ maqalesinde oquñız.

«Qırım azbarçığını» qadın ev dep adlandıra – Lviv merkezinde böyle bir qavehane bar. Lerane Haybullayeva onı bir qaç ay evelsi açtı. Musafirlerni halqınıñ milliy aşlarınen sıylay – yantıq, samsa, mantılarnen.

Qadınnıñ ayatında bu dördünci evi ola. Lerane Özbekistanda sürgünde doğdı ve bala olğanda Qırımğa qayttı. 2014 senesi Rusiye işğal etken Qırım yarımadasından ketti, Rusiyeniñ büyük istilâsı başlağanda ise İrpinden tahliye etildi.

Lerane üç kere sıfırdan nasıl başladı, mecburiy migratsiyalarda qorantası neler kördi ve qadın Qırım aqqında aş vastasınen nasıl tarif ete – Qırımdan köçip kelgen qadın Azatlıq Radiosınıñ «Nasılsıñ?» leyhasına tarif etti.

Qorantasınıñ Özbekistanğa sürgün etilüvi

1944 senesi mayıs ayında Leraneniñ ailesi, daa 200 biñ qırımtatarı kibi, Qırımdan sürgün etildi. Qartana-qartbabaları 18-20 yaşlarında ediler.

O qorqunç künden qalğan hatırlavlarını qadın böyle ikâye ete: «Qartanam ayta edi, mayısnıñ 18-nde saba anası sarma pişirmege qoydı. Gece daa sıcaq ediler. Qartanam o qazannı sovet askerleri nasıl yıqqanlarını unutmadı. Azırlanmaları içün 15 daqqa bergenler. Ebet, halqım içün bir deşet».

Leraneniñ qartanası Uralğa tüşti. İklim Qırımdan farqlı edi, şunıñ içün urbanı qalınlaştırmaq içün qadın tapqanlarını qullanmağa mecbur edi – meselâ, çuval bezi.

«O vaqıt qorqunç sovet propagandası bar edi. Özbekler qartanalarğa tuyaqlı ve üç közlü insanlar kelecegine azırlanğanlarını tarif ete ediler. Soñra tilleri oşağanını körgenler, dindaş musulmanlar namaz qıla», – dep ayta qadın.

Lerane Haybullayevanıñ qartanası tarif etkenine köre, sürgün etilgen qırımtatarlarğa Özbekistanda reberlik vazifeleri berilmegen edi. Kerekli zenaat saipleri olğanda bile olar ve özbekler arasında saylağanda – qırımtatarlar iş alamay edi. Lâkin bir şeyge baqmadan, qadınnıñ Özbekistannen bağlı pek sıcaq ve güzel hatırlavları qaldı.

«Sürgünlik er bir qırımtatar qorantasınıñ başına keldi, em de 50-70 yıl evelsi gizli olğan şeylerni şimdi ögrenesiñ», – dep ayta Lerane.

Vatanğa qaytuv

Lerane Haybullayeva tuvğan yurtunı ilk sefer sekiz yaşında olğanda kördi. Qırım yarımadasına qoranta uçaqnen qaytqan edi.

«Gece uzun-uzun ketkenimiz aqlımda. Saba uyansaq – köy, qoraylar, qıyış-qıyıg evler, yollar yoq. İşğalciler topraqqa böyle baqa», – dep ayta qadın.

Özbekistanda Leraneniñ qorantası Cumaşuy şeer çeşitli qasabasında yaşay edi. Haybullayevler anda er şeyini yaptı – evde ayaqyol, vannahane bar edi. Evleriniñ yanında yüzüm saçqanlar, pomidor ve biberleri bar edi. Qırımda ise er şeyni kene sıfırdan başlağanlar.

«Babam keramik pilâkiden ve betondan vannağa oşağan bir şey yapqanda ve böyler qoyğanda er kes keliş şaşa edi: «Nasıl oldı?» – dep hatırlay qadın.

1990-larda Qırımda Haybullayevlerniñ alı zor edi, dep tarif ete Lerane.

«Balalığım – babam demir vannada tola içün irinti qarıştıra. Bitmegen qurucılıq aqlımda, – dep ayta o. – 20-30 yuzlik bostanlar, alma, kiraz, ceviz, eki kere qartop toplay edik. Sekiz yaşımdan berli nasırım bar! Üç ahudut bereketi bar edi, balaban olğanına quvana edik. Qısmet olsa – babam bazarda satar, şunıñ içün muqayt olıp qopara edik».

Balalığında Lerane qoy otlata edi. Yanına ev ötmegi, peynir ve kitap alğanını ayta – Jorj Sand ve Erih Mariya Remarknı. Qadın bala olğanda Şimaliy-Qırım kanalında yuvunğanını ve qoy üstüne mingenini hatırlay.

Halqınıñ taqdirini Lerane öskende, qırımtatar şairesi Lilâ Bucurovanıñ şiirlerini oquğanda añlap başladı. Qadın qartanası onı vatanına – Sudaq civarındaki Taraqtaş köyüne alıp ketkenini ağlap-ağlap hatırlay.

«Eski bir sovet avtobusından çıqqanımıznı, dağ etegindeki evge doğru ketkenimizni hatırlayım. Sağda Baqataş körüne. «Baqa» sanki bu dağlarğa çıqa, Taraqtaş – taraq şeklinde dağ sırası. Böyle şeyler aqlımda qaldı», – dep tarif ete o.

Qırım yarımadasınıñ ilhaqı

Qırımda Lerane jurnalist olıp çalıştı, iqtisadiyat aqqında yazdı. Qadın qayd etkenine köre, qırımtatarlarnı böyle işke almay ediler, amma o, kirip oldı – bir kere yerli gazetanıñ sanlarından birinde bütün saifelerinde onıñ metinleri bar edi. Yarımada işğali başlağanda Lerane reklama agentliginde çalışqan edi.

«Men şeer kenarında yaşay edim, şunıñ içün Qırım sakinleri içün ilhaq böyle edi: yarım saatta bir vertolötlar pek alçaq uça, şeerde adam yoq, er kes çıqmağa qorqa, añlaşılmağan insanlar balaban bir bayraqnen yüre. Yol boyu sarı-mavı ava kürrelerinen ve «Qırım – Ukrayınadır» yazuvlı şiarlarnen turğan qadınlar», – dep hatırlay Lerane.

Martnıñ üçünde Leraneniñ qomşusı – qırımtatar faali Reşat Ametov apansızdan ğayıp oldı. Qadın qorantağa Reşatnı qıdırmağa yardım etken edi, şunıñ içün ölüm haberini birinciler sırasında aldı.

«O, arbiy komissarlıqqa ketti, çünki «Euromaydan – Krım» areketi başlanğan edi. Gece Facebookta er kesni mitingge çıqmağa çağırdı. O kün aqlımda. Soñra ise qıdıruv oldı... Qardaşı kazaklardan bile soradı. ATR qırımtatar telekanalında fotoresimini paylaşqan edi. Soñra ise video peyda oldı, qollarını bağlap, maşinağa mindireler. Sahte referendumğa eki kün qalğanda cesedi tapıldı», – dep tarif etti o.

İşğal etilgen Qırımda Lerane daa eki yıl yaşadı. Qırımlı tarif ete: Rusiye arbiyleri kelgeninen Qırım aman-aman birden deñişti. Ukrayına şarqındaki Ukrayına askerlerine yardım yollağan trenler o yönelişlerde qatnamay başladı. Vokzal Ukrayına turistleri olmağanı içün boş qaldı, Alupkağa kelgenler yoq edi. Mallar Rusiyeden keldi – tadı bile yoq edi. Şeerliler apis cezalarından ve tintüvlerden qorqup başladı.

Qadınnıñ aytqanına köre, qız qardaşı pencerelerni açıp, Svâtoslav Vakarçuknıñ yırlarını, Ukrayına radiosını qoya edi. İşğalden evel Euromaydan oldı ve tuvğanlarnı haberlerni taqip etken edi. Memlekette tarihiy vaqialar olğanını añlağan Leraneniñ qorantası Ukrayına muzıkasını daa çoq diñlep başladı. Lâkin Rusiye işğalinde yarımadada er şey deñişti ve Ukrayınağa qoltutqanını köstermek telükeli oldı.

«Üç renkli bayraqlarnı asqan qomşularnen qavğalaşa ediler. Qıyınlıqlar başlağanda, fiyatlar artqanda ve aylıqlar deñişkende – qomşular duşman bayraqlarını ala ediler. Laftan tanılğan rusiyeliler çoq eli, çünki olarda «er kes qabaatlı» ve qırımlılarnı üçünci sınıf adamları olaraq köre ediler», – dep qoşa qadın.

Yarımadada olğan adise-vaqialarnı Lerane içtimaiy ağlarda aydınlatqan edi. Anası telükesizlik maqsadınen qızından haber paylaşmamasını rica etti – ve Lerane saifesini sildi. Reşat Ametovnıñ öldürilüvi ve ana-babası qorqqan faal cemaat faaliyetinden soñ qadın yarımadanı terk etmege qarar berdi.

«Pempe közlük taqıp, mına şimdi er şey biter, dep tüşünsem de, – vaziyet kerginleşken edi. Ketmege mecbur edim. Üçünci evim Kyiv edi», – dep ayta Lerane.

Çiberekhaneden «Qırım azbarçığına» qadar

Qoranta qavesine saip olmaq Leraneniñ eski bir arzusı edi. Qadın başta kiçik bir köşeçik açtı – Kyiv civarında çiberekhane, soñra ise İrpinde «Qırım azbarçığını».

«Alâ daa özümni diletant dep sayam, amma bu iş maña o qadar küç bere edi! Ebet, er şey mükemmel degil edi, lâkin halqınıñ tarihını aşlar vastasınen kösterecek yerni yapmaq – yañılmadım. İnsan yantıq aşağanda bu yemek aqqında tarif etem, adınıñ ne manası bar ve yanğan yantıq normal bir şey olğanını aytam. Ne içün «çeburek» degil, «çiberek» olğanını añlatam. Eñ esası – daa yahşısını yapmağa istegende ambitsiyalar, drayv!», – dep qayd ete o.

Qave saibi tarif etkenine köre, «Qırım azbarçığınıñ» açılışı – yarımada aqqında tarif etmek içün bir imkân: «Ukrayına toprağı olğanını hatırlatmaq, ne uquqiy, ne başqa ceetten Ukrayınasız yaşap olamaycaqmız. Qırımnı Ukrayınadan ne iqtisadiy, ne içtimaiy, ne medeniy, ne maneviy ceetten ayırıp olamayım».

Rusiye arbiylerinen ekinci körüşüvi

Büyük istilâ başlağanda Lerane İrpinde ilk patlavlarnı eşitti. Qorantasınen beraber tahliye olsa da, avadan ateşlerni unutmaq imkânsız, dep ayta.

«Şeerge ateş açqan uçaqlarnı kördim, – dep ayta o. – Aqayım Saşanen İrpin gospitaline barğan edik – ATO iştirakçisi olaraq yardım teklif etken edi: «Yardım ete bilem, tibbiy tasilim bar». Yanında er vaqıt ilâc qutusı bar edi. Er şey ateş altında edi. Qora tübünde kete edik, bazı yerlerde süyreklenip. Aş, ötmek sıralarını unutmadım, Ğostomel ve Romanov köprüleri endi bozulğan edi».

Demiryol vokzalında bala ve qadınlarnıñ tahliyesi Leraneniñ aqlında yahşı qaldı. İrpin kilsesi tahliye kolonnalarını teşkil etti – martnıñ 6-nda Lerane daa bir kere evini terk etti. Soñra şeerde deşetli uruşlar başladı.

Daa bir migratsiya ve sıfırdan başlağan ayatqa baqmadan, Leraneniñ arzusı deñişmedi – Lvivde qavesini açıp, dört aydan berli musafirlerni «Qırım azbarçığında» qarşılay.

Evge qaytacam duyğusı

«Ümütsizlik bergen çoq şey bar. Adanı nasıl alacağımıznı tüşünip başlağanda... Qorqunç olacaq, pek zor olacaq. Amma babam sığınaq qurdı, anam aş yedeklerini daima azırlay».

Lerane ayta: inançsız yaşamaq mümkün degil. Şunıñ içün «Qırım azbarçığı» – diger insanlarğa yarımadanıñ Ukrayına kontroline qaytacağına işanç berecek bir yer.

«Ukrayınadan ketecemmi? İstemeyim! Qırımğa «mecbur ketmege isteyim», – dep ayta Lerane ve tezden işğal etilgen yarımadada qalğan ana-babasınen körüşmege ümüt ete.

Leraneniñ planlarında Lvivde restoran açmaq bar. Bu işte eñ esası – başlamaq. Böyle etip o, mektepte oquğan oğluna yardım etip, ayatta istemeyip yapmağa mecbur olğan şeyler bar olğanını köstermek istey. ATOdan keçip, cebeden saqatlanğanı içün qaytqan aqayına yaşaması içün motivatsiya etmek.

Lerane onıñ tecribesi ketkenlerni evlerine qaytmasına ilhamlandıra bile, dep ümüt ete – memlekette de inkişaf imkânlarını tapmaq mümkün olğanını kösterecek ola.

«Anda (çetelde – muar.) qalğanları yaramay bir şey degil, olar da borazanımız ola. Halqımnıñ migratsiyası – felâket, amma ilk ilhaqta (1783 senesi aqqında aytıla – muar.) mecbur ketkenlerniñ balaları bar, olar qırımtatar ve ukrayın medeniyetini areket ettirgenler. Er kesniñ bir yolu bar. Amma qaytıp çalışmaq mümkün. Er şey olmasa da, tırışmaq kerek», – dep tüşüne qadın.

Lerane Haybullayeva qavede subet klubını da açmağa istey – saibi Qırım medeniyetinen meraqlanğan ve qırımtatar tilini ögrengen genç ziyaretçiler ayrette qaldırdı.

«Bütün musafirlerime aytam: «Qırımda olsañız, «Lviv azbarçığını» tapınız», – dep ayta Lerane.

MALÜMAT: Ukrayınağa qarşı Rusiye silâlı ücümi 2022 senesi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.

Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.

Rusiye Ukrayınağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.