1944 senesi mayısnıñ 18-20-nde NKVD-NKGB mahsus tedbirleri vaqtında Qırımdan Orta Asiya, Sibir ve Urağa bütün qırımtatarlar sürgün etildi (resmiy malümatqa köre – 194 111 insan). 2004-2011 seneleri Qurultaynıñ Mahsus komissiyası «Unutma» umumhalq aktsiyasını keçirip, sürgünlik şaatlarınıñ 950-ge yaqın hatırlavını topladı. Qırım.Aqiqat arhivlerdeki hatıralarnı derc ete.
Men, Seythalil Murtazayev, qırımtatarım, 1925 senesi mayısnıñ 15-nde doğdım, doğma Bağçasaray rayonınıñ Azek (Plodovoye) köyündenim, qorantama, yaqınlarıma ve semetdeşlerim qırımtatarlarğa qarşı cinayet yapıldı, dep tüşünem.
1941 senesi bizni Aqyarğa arbiy limanğa çalışmağa yolladılar, anda top ve diger silânı tamir ete edik, boş vaqtımız olğanda ise okop qazdıq
1939 senesi tuvğan köyümde 7 sınıfnı bitirdim, mektepte qırımtatar tilinde oqudıq. Dostum ve sınıfdaşım Seytmerniñ tevsiyesinen 1940 senesi arbiy limandaki Aqyar fabrika-zavod ögrenüv mektebine oqumağa kirdim. Bu oquv yurtunda doğmuş emcesi ustaz olıp çalıştı. Rusça yaramay laf ete ve añlay edim, amma qırımtatar olğan ustaznıñ ve bir çoq semetdeşimniñ yardımınen zenaatımnı çezdim, aletçi çilengir oldım. Soñra meni birinci sovet esnaf oquv yurtuna avuştırdılar, onı bitirip yetiştiremedim, cenk başlandı. 1941 senesi bizni Aqyarğa arbiy limanğa çalışmağa yolladılar, anda top ve diger silânı tamir ete edik, boş vaqtımız olğanda ise okop qazdıq.
Almanlar Qırımnı işğal etken soñ köyüme qaytıp, ana-babama hocalıqta yardım ettim. Küçük bir hocalığımız bar edi: eki sığır, bir at, tavuqlar, amma azbarımız ve bağçamız balaban edi, anda alma, armut ve yüzüm bereketli ola edi. Bitam ve anam yüzüm ve meyva petmezini nasıl pişirgenleri aqlımda. Bağçasaray rayonınıñ Azek köyünde alâ daa turğan babamnıñ evinde yaşay edik, şimdi anda başqa insanlar yaşay.
Başta bizni cebege yollaycaqlar dedim, amma bizni emek ordusına ala ekenler
1944 senesi aprelniñ 12-nde meni Bağçasaray arbiy komissarlığına davet ettiler. Başta bizni cebege yollaycaqlar dedim, amma bizni emek ordusına ala ekenler. Trennen Güryev şeerine (Qazahistan Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti – QA) yolladılar, anda amerikalılar içün (bizge amerikalılar içün qurğanımıznı aytqan ediler) cermay alıp baracaq zavodnı qurdıq. Emek ordusında çoq çalıştıq, bir yerge ketmege çare yoq edi.
1944 senesi mayısnıñ 18-nde qorantam ve bütün semetdeşlerimniñ Qırımdan çıqarılğanını bizge kelgen öşeklerden bildim. Vatanğa yollağan mektüplerime ne içün cevap berilmegenini soñra añladım. 1945 senesi iyül ayında, Özbekistannıñ Samarqand vilâyetiniñ Urgut şeerinden mektüp alğanda, ailem, köydeşlerim ve bütün qırımtatarlarnıñ zornen çıqarılğanı belli oldı.
Anamnıñ ricasınen tanışı Uriye (anam o vaqıt pek zayıf edi, pek hasta edi) yazğan mektübinden babamnıñ vefatı aqqında haber aldım – ya dizenteriya, ya holeradan can berdi, qardaşım Asan Murtazayev qolsız qaldı (bombalav vaqtında qoparıldı).
Sürgünlik vaqtında qorantada olğanlar: babam Murtaza Haybullayev (d.s. 1888), anam Emine Murtazayeva (d.s. 1903), eki qardaşım – Osman Murtazayev (d.s. 1929) ve Asan Murtazayev (d.s. 1932)
Hastalıqtan tek babam Murtaza Haybullayev degil, eki doğmuş qardaşlarım Mustafa ve Bekir, ve Afize tizem vefat etti
Haber alğan soñ maña tatil berildi, ve men Özbekistanğa qorantamnen körüşmege kettim. Kelgende ögrendim ki, hastalıqtan tek babam Murtaza Haybullayev degil, eki doğmuş qardaşlarım Mustafa ve Bekir, ve Afize tizem vefat etti. Körgenime şaştım. Tuvğanlarım, yaqınlarım ve semetdeşlerim deşetli şaraitte yaşay edi: bir odada 6-7 insan oturmağa mecbur edi, bir şey yoq ve suvuq yerde yatmağa mecbur ediler. Odada tek bir pencere bar edi, divarlar pek ince, aralıqlarından yel kire edi. Bir insanğa berilgen bir direm gramm ötmek yetmey edi, insanlar aç edi. İnsanlar hasta olıp, sıtma, suvuqlanuv ve içek hastalıqlarından can bere edi. Bir tibbiy yardım kösterilmedi, insanlar suvuq odaçıqlarda öle edi.
Urgutqa köçmezden evel qorantam bir kişlakta oturğan eken, onıñ adını kimse alâ daa hatırlamay. Ailemizniñ bir tanışı Uriye (oqumış, atik bir qadın) anam ve qardaşlarım Urgutqa avuştırılsın dep israr etti, anda esasen köydeşlerimiz ve soy-soplarımız yerleştirilgen edi.
Ömür boyu aşalanğanımnı is ettim, çünki sürgünlik, mahsus yerleşüv yerlerindeki yaşayışnı hatırlamaq pek qıyın edi
Komendnantnen añlaştım, qalıp zavodda çalışacağım dedim, Güryevge qaytmadım. Samarqandqa köçken soñ qardaşlarım oqup işke kirdi. Aylıq tek eñ kerekli şeylerge yete edi.
40 yıldan çoq Samarqand lift zavodında çalıştım. Müessisede maña yahşı yanaşqan ediler, bir sıra fahriy yarlığım ve mukâfatım bar edi. Buña baqmadan, ömür boyu aşalanğanımnı is ettim, çünki sürgünlik, mahsus yerleşüv yerlerindeki yaşayış ve eñ qorqunçlı şey – tuvğanlarım, soylarım, ana tilim, urf-adet ve anane, vatanım Qırımnı coyğanımnı hatırlamaq pek qıyın edi.
Aman-aman bütün ömür devamında satqın ve hain tavrasınen yaşadıq, evge qaytqanda ise Qırım bizni köy, şeerlerniñ başqa adları, bizni, qırımtatarlarnı eşitmege ve añlamağa, yüreklerimizde ve közlerimizde sürgünlik aqibetlerinden olğan acımıznı ve horluqlarımıznı körmege istemegen diger insanlarnen qarşıladı…
Bu yıl 84 yaşını toldurdım, ve adalet yeñgenini, halqımıznıñ satqın ve hain tavrası yoq etildi, bizni, qırımtatarlarnı, bütün halqnı o qadar zor ayat yoluna taşlağan ve yoq etmege tırışqanlar cezasını alacağını bilip ölmege ister edim. Pek ümüt etip işanam.
Şimdi Aqmescitte yaşayım.
(2009 senesi avgustnıñ 26-nda yazıp alınğan hatırlavlar)
Elvedin Çubarov, Qırım tarihçısı, Qurultaynıñ qırımtatar halqı genotsidini ögrenüv ve aqibetlerini yeñüv Mahsus komissiyasınıñ reis muavini azırladı