Qırım mezarlıqlarınıñ baştaşlarından onlarce Aqmescit binası quruldı. Bütün Qırımda olarnıñ ne qadarı bar olğanı aqqında statistika yoq. Amma baştaşlarnı sıq-sıq yarımadanıñ çeşit köy ve şeerleriniñ evlerinde tapalar.
Baarde Aqmescitte demiryol tehnikumını tamir ete ediler. Divardaki sıvamanı alğan soñ, baştaş yazıları köründi.
Budır olardan birisi - küçük qızçıq yalıñız 2 yaşında edi. Adı saqlanılmadı, tek soyadı bar - Petrova.
Qırım paytahtınıñ merkeziniñ büyük bir qısmı mezarlıqlarda tiklenildi: şeer öse edi ve topraqqa ihtiyac bar edi. Aqmescitte onlarca binada bastaşlar qullanıldı. Professor, tarih ilimleri doktorı, "Aqmescit starojilleri klubı"nıñ başı Vladimir Polâkov, bu tecribe SSSR-de 1920-nci yıllarda başlağanını soyley.
Yigirmi yedinci yılda baştaşlarnıñ tekrar qullanılması nazariyesi ortağa çıqtı. Bu mektepni quralar ve taşlarnıqulanalarVladimir Polâkov
- Yigirmi yedinci yılda baştaşlarnıñ tekrar qullanılması nazariyesi ortağa çıqtı. Bu mektepni quralar ve taşlarnıqulanalar. Sovetskaya meydanındaki amam yağmurdan soñ dağıldı ve mezar taşları açıldı, rus baştaşları. Yaroslav Mudrıy adına universitet - dülber bir bina, Yağmurdan soñ divar sıvaması töklüldi - qaraylarnıñ baştaşları.
"Artek" bala merkeziniñ qurulışı vaqtında bile baştaşlar qullanıldı. Müzey hadimleriniñ hatırlavlarına köre, 1952-nci yılda anda meşur türk şairi Nazım Hikmet kelgen. O "Kiparisnıy" lagerine köteriler edi ve basamaq yerine Qorandan ibare ile mezar taşnı kördi. Aynı künde o taşnı alıp qoydılar.
Tarih ilimleri namzeti Sergey Gromenko qayd etkeni kibi, bu tecribe SSSR-de keñis tarqalğan edi.
- Bu mahsus yapılğan dinge qarşı ve bütün bularnıñ temelinden yoq etilmesi içün bir küreş edi.
Evelde Aqmescitte Krasnoarmeyskaya, Uçilişçnaya, Futbolistov, Krılov, Kurtsovskaya soqaqlarınıñ yerinde eski qırımtatar mezarlığı bar edi.
Yanında - yañı qırımtatar mezarlığı. Sürgünlikten soñ ekisini de yoq ettiler.
1950-nci yıllarnıñ soñunda Qırımğa sadece eki künge belli qırımtatar alimi Refat Appazov kelip oldı.
Bu mahv etilgen tatar mezarlığınıñ baştaşları edi. Tilim tutuldı, ne nefes alıp, ne ağlap, ne qıçırıp oldım...Refat Appazov
O, "Yürekte ve hatıradaki izler" adlı avtobiografiya kitabında o zaman körgeni mezarnıñ üstündeki içtimaiy kenefni böyle tasvir etti: "...Sıfatı ve qoqusından bu sade sasıq bir içtimaiy kenef olğanını, tışarıdan içeride kibi kirletilgen bir kenef olğanını añladım. Birden bir qaç tegiz beyaz taş diqqatımnı çekti, olar divarlarnı qalağan sers tolalar içün temel oldı. Şaşıp, taşlarda arap urufatınen yazılğan yazılarnı kördim. Bu daqqalarda şaşqanım ve deşetke kelgenim kibi ömrümde iç başqa duymadım. Ebet, bu mahv etilgen tatar mezarlığınıñ baştaşları edi. Tilim tutuldı, ne nefes alıp, ne ağlap, ne qıçırıp oldım..."
Keççe qırımtatar mezarlıqlarınıñ yerinde evler, 21-inci mektep, bala bağçası quruldı.
Bu boş yerde yapılğanını tasavvur etmek asıl mümkün degil. Sovet akimiyeti ölgen duşmanlarını aşalay ediSergey Gromenko
Mezar taşları qurucılıq malzemeleri kibi qullanıldı - bu sadece sovet praktikligi degil edi, dep saya tarih ilimleri namzeti Sergey Gromenko.
- Meselâ, Aqyarda bir kostölni tutıp alğanda, ondan kinoteatr yaptılar, kenefi ise altarinde qoyuldı. Bu boş yerde yapılğanını tasavvur etmek asıl mümkün degil. Sovet akimiyeti ölgen duşmanlarını aşalay edi.
Aqmescitte alman, qaray ve birinci grajdan mezarlığınıñ bir parçası yıqıldı. Evelde Kladbişçenskaya adını taşığan Krılova soqağında eki ev şimdigece qaldı: mezarlıq qaravulı ve kilse başlığınıñ evleri.
Sevastopolskaya soqağındaki 30/3 ev Qızıl ordunıñ komandanlarınıñ qorantaları içün qurula edi, anda da baştaşlar qullanıldı. O graf Aleksandr de Mezonnıñ qabri yerinde tiklendi. 14-ünci Aqmescit mektebiniñ baş kirişi Qırım cenkiniñ ilk büyük uruşı - Alma uruşı qaramanlarınıñ mezarları üstünde yerleşe.
Şeerliler bunı bilgen soñ türlüce özüni alıp bara. Mına Facebook ağından bir qaç tefsir.
Qırım sakini Nariman İbadlayev, Bağçasarayda rayon istimalcılar birliginiñ binasını bozmaq içün çoqtan berli areket ete. Töşemeden tökülgen qabir taşlarınıñ parçalarını köstere.
Nariman emin ki, Qırımda sürgünlikten evel bar olğan biñlerce qırımtatar mezarlıqlarını yoq ettiler, ve bu adiselerni tahqiq etecek mahsus komissiyanıñ teşkil etilmesini istey. Amma müessiselerge onıñ bir çoq muracaatları cevapsız qaldı.
Eki biñ qabirstannı tegizlep qoydılar. Bu daa şeerlerni saymaymızNariman İbadlayev
- Bir biñ köy ve qasabanı - episiniñ eñ azından eki mezarlığı - eki biñ qabirstannı tegizlep qoydılar. Bu daa şeerlerni saymaymız. Er kes bunıñ aqqında susıp otura. Aynı Qırım müftisi de. Men daa Ukraina vaqtında oña bardım, dedim: Mına tasdıqlağan vesiqalar, tahqiqat kecirmek kerek, toplamaq, nasıldır doğru areketler yapmaq. Olarnı bunı yapmağa inkâr etti.
2012-nci yılı Duvanköy (Verhnesadovoye) köyünde Avdullayevler qorantası 1990-ıncı yıllarda alınğan evniñ tamirini başladı. "Bu bir şok edi", - dey edi o vaqıt ev saibesi Zera Abdullayeva, evniñ divarlarında tapılğan 1800-inci yıllarnıñ baştaşları aqqında ICTV kanalında çıqqan "Nadzvıçayni novını" programmasına.
Taşlarnı körgen qurucılardan birisi QHA media portalına o adiseni böyle tasvir etti: "Saiplerni çağırdım, olar keldi, taşlarnı birer-birer çıqarıp başladıq... Mında, ğaliba, bütün soqaq öyle. Mından uzaq degil, mektep olğan yerde, anda tatar mezarlığı bar edi. Bir adamnen qonuşqanda tapqanları içün ayttım, o ise: "Menim aranım öyle qurulğan, bir sey degil, raat yuqlayım" dedi. Men yaramay yuqlar edim".
Qırımlılarnıñ bazıları özleri baştaşlarnı qurtara. Öyle şimdi endi rahmetli olğan Eski Qırımda yaşağan kollektsioner Akim Giyasov yapa edi. O evinden müzey yaptı. Baştaşlarnı ise soqaqlarda tapa edi - olardan daçalarğa yol töşey ediler.
Bazen baştaşlar Qırım müzeylerine tüşe. Bir qaç yıl evel Aqmescitte Kirova, 54 soqağında amam ve çamaşırhane binasını yıqıp baslağanda, bina mezar taşlarından yapılğanını kördiler. Qurucılar çoqusını çöplük obasına alıp kettiler. Bütün qalğan bir qaç danesi qurtarıldı, olar Aqmescit Tarih müzeyinde saqlana. Amma bu siyrek olğan şey.
Başımıznı qumğa saqlamaq kerekmey, amma bunı qabul etmek ve qiymetlendirmek, yarın er şeyni tekrarlamaq istek olmasın depVladimir Polâkov
Tarih ilimleri doktorı Vladimir Polâkov, baştaşlar içün şimdi binalarnı kimse yıqmaycaq, dep tüşüne. Amma emin ki, bunı kederli bir hatırlav kibi tanımaq ve onı seslendirmek kerek.
- Keliñiz bu sıvamanı çerçivege alayıq ve yanında bir hatıra levhasını qoyayıq ki: bu bina tarihımıznıñ bir abidesi, belki de kederli bir abidesidir. Böyle-böyle, o zamanları baştaşlardan evler qurmaq mümkün dep tüşüne ediler. Yani, başımıznı qumğa saqlamaq kerekmey, amma bunı qabul etmek ve qiymetlendirmek, yarın er şeyni tekrarlamaq istek olmasın dep.
Şimdi Qırımda er şeyni tezce sıvalamağa tırışalar. Baştaşlar adamlarnıñ közlerine çarpınmasın dep. Demiryol tehnikumınıñ binasındaki yazilar artıq körünmey.
