«İşğal reineleri» unikal albom-sergisi

Keçken afta Qırımtatar resurs merkeziniñ hadimleri Büyük Britaniyanıñ Ukraina elçihanesiniñ hadimleri ile online körüşüv keçirip, diplomatlarğa «İşğal reineleri» albomını taqdim etti. Neşir, Qırım işğaliniñ reinesi olğan 20 qırımtatarınıñ ayat ikâyesi aqqında tarif ete. Qırımlılar Britaniya diplomatlarına işğal altındaki Qırımda insan aqları bozulğanını aytıp, «İşğal reineleri» albomınıñ Büyük Britaniyada taqdim etüv imkânlarını muzakere etti.

Bu unikal fotoresim albomı Avstriya, Pakistan, Romaniya elçihaneleriniñ hadimlerine de taqdim etildi, Montenegro, İspaniya, Sloveniya ve Ukrainadaki diger çetel temsilciliklerniñ diplomatlarınen de körüşüvler olacaq.

Fotoresim albomınıñ böyle sergileri vaqtında Qırımdaki siyasiy mabüsler ve qorantaları üzerinde diplomatlarnıñ siyasiy atalığınen bağlı teşebbüsnen tanış etmek maqsadınen tögerek masalarnı keçirüv imkânları muzakere etile.

İşğal etilgen Qırımda insan aqlarını bozğanlarğa qarşı şahsiy sanktsiyalarnı kirsetüv ve memleketlerinde qırımtatar halqınıñ sürgünligini genotsid olaraq tanıma tedbirlerini keçirüv meseleleriniñ muzakere etilmesi beklenile.

Sergi Ukrainanıñ bir çoq şeerinde taqdim etildi. Bu künleri Odesada taqdim etildi. Qırımtatar resurs merkeziniñ reberi Eskender Bariyev qayd etkenine köre, teşkilâtçılar bu merasimleri medeniyetlerara ve dinlerara dialognı qurmağa, Ukraina devlet organları ve halqara toplulıqnıñ diqqatını qırımtatar halqı ve Qırım işğaliniñ problemlerine celp etmege yardım etecek, dep tüşüne.

Yuliana Amelçenko, M.Ğruşevskıy Odesa vilâyetiniñ universal ilmiy kütüphanesiniñ müdiresi emin ki, «sergi kütüphane oquyıcılarını Qırım işğali faciasınen tanış etmege yardım etecek».

ABD elçisiniñ matbuat, tasil ve medeniyet meseleleri mesleatçısı Walker Braunoler şunı qayd etti: «ABD elçihanesi Demokratiyağa destek fondu vastasınen bu küçlü, icadiy vaqiağa qol tutmaqtan şeref duya… 2018 senesi iyül ayında ABD baş kâtibi Mike Pompeo Qırım Ukraina olğanını, ABD Rusiye Federatsiyasınıñ ilhaq ıntıluvlarını bir vaqıt qabul etmeycek dep qayd etken Qırım qararını derc etti. Bu siyaset bugünge qadar deñişmedi. Ukraina halqınen, qırımlılar da mında, omuz-omuzğamız, Rusiyeni em Qırımda, em Donbasta istilâsını acele toqtatmasına çağıramız. Teşkilâtqa ve bugünki tedbirge qoşulğanlar ve Qırım Ukraina olğanını daa bir kere hatırlatqanlar sağ olsun».

Odesada sergi açılışında «İşğal reineleri» leyhasınıñ qaramanlarından biri olğan Mustafa ve Sevil Urkumetovlarnıñ qorantası bar edi. Qırım işğali vaqtında olar yarımadada Ukraina Silâlı quvetlerine hızmet etti, amma 2014 senesi aprel ayında esas Ukrainağa köçip, Ukraina ordusında hızmet etmege mecbur edi.

Çift antına, printsip ve vatanına sadıq qaldı. «Daa mektep çağında babamnıñ bir lafı aqlımda qaldı: «İnsan söz berse, er angi şartta onı tutmalı». Qarar menim içün belli edi… Evimizni sağınam. Anamnı quçaqlamağa, babamnıñ mezarında dua oqumağa isteyim – böyle adiy şeyler yapıp olamayıq. Amma teslim olmamaq kerekmiz, er kes öz yerinde Qırım işğaliniñ soñunı yaqınlaştırmalı», – dedi Mustafa Urkumetov.

Fevzi Mamutov, «Odesa qırımtatarları» cemaat teşkilâtınıñ reisi, qayd etti ki: «Bu sergi Qırım işğali sebebinden peyda olğan bütün qıyınlıqlarğa baqmadan bizni yañı ğalebe, ğaye ve olarnıñ kerçekleştirmesine ilhamlandırğan insanlarnıñ taqdirlerini aks ete».

«İşğal reineleri» kitap fotoalbomı ilk sefer Kyivdeki Qırımtatar resurs merkezinde 2020 senesi fevralniñ 26-nda taqdim etildi. Martnıñ 10-nda sergi Vinnıtsâda açıldı, sentâbrniñ 24-nde – Dniproda. O, Ukraina aliy oquv yurtlarında da, hususan Vernadskiy Tavriya Milliy Universitetinde taqdim etilgen edi.

Kitap Qırım işğaliniñ reineleri olğan qırımtatar qorantalarınıñ taqdirlerine bağışlandı. Olarnıñ arasında Qırımdan ketmege mecbur olğan insanlarnıñ ayatı aqqında 10 ikâye ve vaqtınca işğal etilgen Qırımda yaşağan qorantalar aqqında 10 fotoresim ikâyesi bar. Bu insanlar nasıl yaşay? Ayatları nasıl deñişti? Ne kibi qıyınlıqları bar? Aydın kelecek içün nasıl küreşeler? Arzuları ne?

Leyha Qırımtatar resurs merkezi tarafından ABD Ukraina elçihanesiniñ Demokratiyağa destek fondu yardımınen kerçekleştirildi. Fotoresimlerni qırımlı fotoressamlar Lenyara Abibulayeva ve Elvir Sagirman çıqardı.

Kitapta kimler taqdim etilgen? Oquyıcılar qırımlı advokat Lilâ Gemeci ile tanış ola bile. O, ağırayaqlılıq tatilinden soñ endi çalışıp başladı. Çeşit vatandaş davalarınıñ baqıluvında iştirak etti – ayırılıq, nefaqa, turmuş adiseleri. 2014 senesi iş yönelişi pek deñişti. İnsan aqlarınıñ bozuluvınen bağlı davalar arttı. Bir sıra tintüv, tutuvdan soñ Lilâ Gemeci insan aqlarını qorçalamaqnen oğraşıp başlay. Advokat statusı olsa, halqı içün zor olğan zamanda oña fayda ketire bilecegini añladı. Lilâ er kes içün açıq ve aqqı bozulğan er keske yardım etmege tırışa.

O, qırımtatar advokatlarınıñ faaliyeti aqqında ikâye ete. «Qabartmamağa tırışam, amma men de, zenaatdaşlarım da bizge qarşı yapılğan basqını, sıq-sıq maneviy basqını is etemiz. Bu, birinciden, taqip. Bu taqipni videoğa bile çıqarıp oldıq. Bu bir ihtar… Bizni Advokatlar palatasına da şikâyet eteler. Advokat statusını lâğu etüv, memuriy ceza telükesi bar. Zenaatdaşlarımnıñ tecribesi endi bar. Amma toqtamaymız. Çünki añlaymız, biz keri çekilsek, halqımıznıñ taqdirine de bu tesir eter», – dep ayta advokat Lilâ Gemeci.

Asan Çapuh ise – eñ zararsız zenaatnıñ saibi – qurucıdıp. 2017 senesi diger qırımtatar faallerinen işğal altındaki Qırımda «Veciye Kaşka davası» boyunca tutuldı. SİZOda yattı, sağlıq vaziyeti pek fenalaştı. Ay-Petri manzaralı Koreizdeki evini özü qurdı.

2014 senesinden soñ daa yaqında bağı olğan, quvanç ve belâlarnı beraber keçirgen insanlardan közü qaytqan edi. Dostlarına yardım etmege aşıqa, faaliyetine devam ete edi. Sağlığı pek fenalaştı, laf etmekte, areket etmekte zorlana, amma ruhu küçlü, Qırım ve halqınıñ kelecegine eminliknen baqa.

«Birlikte quvet. Tek ğayret, niyetlerimizni birleştirip, bütün qıyınlıqlarnı yeñe bilemiz. Vatanım, tuvğan evim – Qırımımnı – serbest körmege arz etem», – dep ayta Asan Çapuh.

Elmira Kataki – qırımtatar nağışçısı. 2015 senesine qadar Elmira Kataki ve qorantası dülber Qırımda yaşap, üç torunını terbiyeley ve kelecek planlarını qura edi – qadı olacaq edi. Qırım işğali Kataki qorantasını vatanını terk etmesine ve Kyiv vilâyetine vaqtınca köçmege mecbur etti.

«Qırımdan bir vaqıt çıqmaz edik, özüni tek Qırımda köre edik. Amma balalarımız böyle cemiyette össin istemedik», – dep ayta Elmira ve balalar er şeyni hatırlap, evge qaytacaqlarını bekley, dep qoşa.

Aliye Kenjaliyeva – şaire. Üç bala anası, zenaat boyunca oca, Rusiyede yaşadı, 2014 senesi Qırım işğalinden soñ Qırım meselesinde añlaşıp olamağan birinci aqayından ayırıldı ve evge qayttı. Mında fikrini bildirmek imkânsız olğanını, insanlarnıñ qorqusını kördi. Şaire duyğu, fikir, telâşını şiirlerinde ifade ete. Aliye Qırımda olğan bir şeyni qaçırmay.

2018 senesi Zafer künü, mayısnıñ 9-ı, arfesinde onıñ şiiri organlarnıñ diqqatını celp etti. Aliye Kenjaliyevağa qarşı «natsizm reabilitatsiyasınen» bağlı tahqiqattan evel teşkerüv başlatıldı. Onıñ neticeleri olmadı. Aliye tenbilerge baqmadan qorqmayıp açıq yazmağa devam ete. Bir qaç tilde yaza, ukrain şiirlerini qırımtatarcağa ve aksine tercime etmege tırışa, qırımtatarca yazılğan şiirlerni ukrain oquyıcısına yetkizmege arz ete.

«Qırım – canımnıñ bir parçası, devamım. Tuvğan Quru Özenimni dolaşıp, topraq nefesini, dağ ve deñizden kelgen ruzgâr ecdatlarımıznıñ seslerini ketire», – dep ayta Aliyev.

O, tek şiir yazmay. «Beşik» romanınıñ qaramanları kerçek dünyadan keçmişke, soñki han Şagin Geray vaqtına kete. Onıñnen körüşip, Qırımnı Rusiye imperatritsası II Yekaterinağa bermemege rica ete. Anda qırımtatar tili, balalarnıñ yanğıravuq sesi eşitile, ustazlar halq zenaatlarını dünyağa tanıta, yarımada sakinleri serbest ve bahtlı. Aliye Kenjaliyeva böyle Qırımnı körmege istey.

Rustem Skibin – çölmekçi ressam, dizayner. "Bizim vazifemiz – qırımtatarlarnıñ işini yañıdan yaratmaq, halqımıznıñ maneviy ve maddiy zenginligini saqlap arttırmaqtır». Rustem Qırımdan ketmege mecbur olğan ilk insanlardan biridir. O, 2014 senesi martnıñ birinci künleri – işğalniñ faal bazası vaqtında ailesini yarımadadan alıp ketti. «Bu menim vatandaş qararım edi, medeniy narazılığım», – dep ayta Rustem. Bir yıldan soñ Kyivde «El-Cheber» icadiy ustahanesini açtı.

İsa Akayev – Ukraina şarqında terrrorizm ile küreş tedbirleriniñ iştirakçisi. İsa Akayev esas Ukrainağa köçmezden evel Aqmescitniñ merkezinde yaşay edi. 2014 senesi mart ayında penceresinden Ukraina telükesizlik hızmetiniñ binasında Rusiye bayrağını körgen soñ ketmek kerek olğanını añladı. Netice Vinnıtsâğa ketken qırımtatar qorantalarınıñ sayısı bayağı arttı.

Başta zor edi. Üç yerni deñiştirip, şeer civarında baqılmağan bir yataqhanede yerleşkenler. Beraber yerleşip tamir etkenler.

Amma İsa Akayevanıñ ikâyesi endi başlana. 2014 senesi mayısında o, öz isteginen memleketniñ şarqına kete ve Ukraina topraq bütünligini imaye ete. Motivatsiyası – Qırımğa tezce qaytmaq. «Bir şey añladım, Şarqta cenk ne qadar tez bitse, o qadar tez Qırımğa ketermiz», – dep ayta İsa Akayev.

Fikirdeşlerinen beraber 2014 senesi yazda Savur Moğılada uruşlarda faal iştirak etti…

Aman-aman bir yıl devamında Ukraina toprağını rus istilâcılarından qorudı. Soñra Vinnıtsâğa qaytıp, semetdeşleriniñ yerleşüv ve turmuş meselelerinen oğraşmağa devam etti. Bugün İsa Akayev doquz balanı terbiye ete. Semetdeşlerinen beraber Vinnıtsâda çeşit hatıra tedbirlerini, milliy medeniyet künlerini ötkere, böylece, ukrainlerni qırımtatarlarnıñ urf-adetleri, ananeleri, turmuşınen tanış ete. Amma vatan Qırımnı bir daqqa bile unutmay – evge tez vaqıtta qaytacağına inana. Şimdilik ise tuvğanlarınen beraber esas Ukrainada qalmağa mecbur, qırımtatarlarnıñ etnik qasabası olsun dep arz ete.

«Halq olaraq saqlanıp qalmaq içün cemiyetimiz olmalı – esas maqsadımız bu», – dep ayta o ve kelecek nesillerge üç şey – din, anane ve til – berilmeli, dep ayta.

İbraim ve Aliye Kaşkalar, Veciye Kaşkanıñ oğlu ve torunı. 2019 senesi aprel ayında rahmetli Veciye Kaşka qorantasınıñ Qırımğa qaytmasına elli yıl oldı. On yaşında olğanda evinden quvulğan ve doğğan kününi bilmegen Veciye Kaşka aprelniñ 24-ü doğğan künü ola dep saydı – Qırım toprağına adım atqan künü. Vatanda yaşamaq istegi sebebinden Kaşkalar qorantası bir qaç kere Qırımdan sürgün etilgen, Kubanda yaşamağa mecbur olğan edi. A.D.Saharov ile körüşüvi ve onıñ şahsiy muracaatı ailege qayd olmağa yardım etti. Facialı ölüminden soñ eki yıldan çoq keçti. Bala-torunları onsız zorlana, amma olar içün o sağ. Bu evde er şey onı hatırlata – onıñ ellerinen yapılğan tamğa, saçqan gülleri, evde ğururnen dalğalanğan bayraq, «Ant etkenmen» qırımtatar gimniniñ sözleri.

«Anam pek yetmey, – dep ayta közyaşlarını gizlemeyip İbraim. – Ayat oña biri-biri artından qıyınlıq berse de, küçüni sınap baqsa da, bir şeyden qorqmadı, insanlarnıñ yanında bir vaqıt ağlamadı, bir vaqıt şikâyet etmedi».

«İşğal reineleri» albomınıñ adiy kitaplarğa baqqanda daa faal taqdiri bar – onıñ esasında kütleviy tedbirler çoq ola, Ukrainada eñ populâr kitaplardan biri oldı.

Mıkola Semena, qırımlı jurnalist, Qırım.Aqiqat müellifi

«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün