Halqını tüşünmegen bir künü yoq edi. Zampira Asanovanıñ ayatı ve küreşi

Devamı, başını mında oquñız

1968 senesi Zampira Asanova Moskvada çoq bulundı. O, Budapeşt kommunistler toplaşuvına muracaatnı imzalamaqnen beraber moskvalı dissidentlernen de çoq subetleşti.

1968 senesi birinci apis müddetinden soñ Mustafa Cemilev paytahtqa Milliy areket delegatı olaraq keldi. Ve hatırlağanı kibi: «Zampira meni bir çoq moskvalı dissidentnen tanıştırdı».

Merum dissident Viktor Krasin o vaqıtlarnı ve Ğarpta qırımtatar meselesi aqqında çıqqan ilk maqalelerni böyle hatırlağan edi: «1968 küzünden başlap ve 1969 dekabriniñ soñuna qadar, men apiske alınğanda, üçünen daima körüşken amerikalı mühbirlerime dissident malümatlarını muntazam sürette bergen edim. Bular «New York Times» Henry Kamm, «Chicago Tribune» Frank Starr ve «Associated Press» mühbiri Tony Collins. Menim içün hucur bir fenomen kördim: qırımtatar areketi aqqında maqalelerni almağa istemegen ediler. Er kes aynısını aytqan edi: Amerika cemaatını Sovetler Birligindeki diniy ve milliy areketler meraqlandırmay. Amerikada sovetler ükümetinden vatandaş serbestliklerine riayet etmesini talap etken ve yarım asır içinde ilk sefer oña qarşı çıqqan aq qorçalayıcı areketinen meraqlanalar. Ğarp apis cezalarından qorqmayıp, Sovetler Birliginde açıqlıq, adaletli mahkeme ve diger vatandaş serbestlikleri içün küreşken insanlarnı begeneler. Men olarnen tartıştım, qırımtatarlarnıñ da bizim kibi açıqlıq aqqı bar, Sovetler Birliginde bütün areketler – diniy ya da milliy – olsa da, siyasiy tüs ala, dep qayd ettim. Niayet, Henry Kamm qırımtatarlar aqqında maqale almağa razı oldı, ve olar «New York Timesta» peyda oldı.

Büyük fotoresimli maqale oldı, biñlernen qırımtatarı iştirak etken Çirçik numayışı dağılğanınıñ meşur fotoresimi de bar edi.

«O vaqıttan berli qırımtatarlar aqqında maqalelerni menden itirazsız ala ediler… 1968 senesi Moskvada Rollan Kadıyevnen beraber qırımtatarlarnı temsil etken Zampira Asanova «New York Times» sanını ketirgenimde ağlap başladı, o qadar vaqıt olar aqqında aytılmağanı içün canı ağırğandır», – dep hatırlay Krasin.

Daa soñra o, Mustafa Cemilevni «Chicago Tribune» mühbiri Frank Starr ile tanıştıra, ve o, jurnalistke qırımtatar areketi aqqında maqaleler berip başladı. Ğarpqa belli bir haber oñğanlıq oldı, qırımtatar problemmini çetelde de bilgenler – ve, şübhesiz, Milliy areket tarihında bu müim pek müim oldı.

Daa bir müim vaqia 1969 senesi iyünniñ 6-nda oldı. Moskvanıñ merkezinde, Mayakovskiy meydanında, qırımtatarlarnıñ numayışı olıp keçti, anda Enver Ametov, Zampira Asanova, Reşat Cemilev, Ayder Zeytullayev, İbraim Holapov ve aq qorçalayıcı Petr Yakirniñ qızı İrina iştirak etti. Saat 12:15-te Mayakovskiy abidesi yanında olar yazuvlı şiarlarnı açtı: «Lenin milliy siyaseti yaşasın», «Kommunistler, Qırımnı qırımtatarlarğa qaytarıñız», «Qırımtatarlarnı taqip etmeñiz», «General Grigorenkoğa azatlıq!».

Bir qaç daqqadan soñ olar tutulıp miliske ketirildi. Numayış iştirakçileri apiske alınmadı, Halqara kommunistler toplaşuvı olğanı içündir, faqat neticede akimiyet olarğa ters ve cesür iştiraklerini «hatırlattı».

Milliy areket veteranı Lütfi Bekirov 1968 senesi Qırımda yerleşken pek az qırımtatarından biri edi. Sürgünlikten soñ birinci qırımtatar qorantaları vatanğa nasıl ozğarılğanını tarif ete: «Qırımğa tantanalı bir şekilde ozğarğanlar. Bekabadqa bütün regionlardan areket iştirakçileri keldi, Zampira Asanova, Ayşe Seitmuratova da bar ediler. Er kes söz alıp, Qırımda bahtlı yaşamamıznı tiledi ve tezden bütün qırımtatar halqı vatanına qaytacaq, dep aytqan edi. Zampiranen o vaqıt tanışqan edim».

Lütfi Bekirov Qırımda safdaşlarınen beraber teşebbüs gruppasını teşkil etkende tanışuv dostluqqa çevirildi. Tarif ete: «Zampira Qırımğa sıq-sıq kelip, bizde yaşağan edi. Qırımnı dolaştıq, yıllar devamında vatanda qayd etilmegen semetdeşlerimiznen körüştik. O vaqıt Qırımda tahminen 250 qırımtatar qorantası bar edi. Zampiranen milliy muhtariyetniñ ğayrıdan tiklenüv meselesini de sıq-sıq muzakere etken edik».

«Aqlarımıznıñ ğayrıdan tiklenmesi içün faal küreşken qadınnı epimiz seve ve ürmet ete edik», – dep ayta Lütfi ağa.

1985 senesi Zampira Asanova Qırımğa qayttı. 1989 senesinden berli Aqmescit hastahanesinde çalıştı, lâkin akademik Andrey Saharovnıñ cenazesinde iştirak etkeni içün işte problemleri oldı, ve o, işten ayırılmağa mecbur oldı.

Asanova halqnıñ temsiliy organları saylavlarında öz namzetini bir vaqıt teklif etmedi. Amma daima areketniñ ög sıralarında edi – onıñ itibarı o qadar büyük edi ki, bir vazife ya da unvanğa ihtiyacı yoq edi.

«Özüni qoyulğan maqsadqa bergen insanlar başqalarğa nisbeten de talapkâr ola. Zampira ablanı aytsaq, insanlarğa, hususan Milliy areket iştirakçilerine munasebeti olarda samimiylik, namuslılıq ve ihtisaslıq kibi çizgilerine bağlı edi. Zampira abla tasil alğan, ilmiy derecesi olğan, öz saasında mütehassıs tanılğan insanlarnı pek ürmet etken edi. Amma diqqatını celp etken kişiniñ namuslılığı ve samimiyligi şübhe doğursa, o, böyle insanlarnı yanına almaz edi», – dep ayta Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarov.

Özüne nisbeten pek talapkâr olıp, özüñden kiçik safdaşlarına pek toqunaqlı nezaketnen, ana kibi yanaşqan edi.

Refat Çubarov bir vaqianı hatırlay: «1990 senesi sentâbr ayında Aqmescitten Leningradqa trennen ketem, anda Moskvadan Vildan Şemi-zade de kelgen Leningrad Halq cebesiniñ tedbirlerinden birine qoşulacaq edim. Platskart vagonında yerime daa oturmadım ve Leningradqa qadar yolda aşsız nasıl dayanacağımnı daa añlap yetiştirmedim (90-larnı hatırlağanlar aytqanlarımnı añlar), perron tarafından ise vagon penceresini qaqqanlar. Perdeni çeksem, qolunda balaban bir paketi olğan Zampira ablanı kördim. Vagondan çıqsam, paketni uzatıp, ev aşı, almalar ise onıñ bağçasından olğanını ayttı. Yolculığım, em de tren ve vagon nomerasını qaydan bile dep taaciplengenim içün meni yahşı etip sögdi: «Kene yahşı, tünevin Leningradqa baracaqsıñ, dep eşittim. Siz, gençler, ne qadar diqqatsız olğanıñıznı bilip, yolğa ev aşını pişirmege ve Qırım almalarını qoymağa qarar berdim. Tren ise bugün bir dane bar, doğru Leningradqa kete, ozğarıcı ise uzun saqallı qara saçlı genç qayda oturğanını kösterdi. Aşamağanlarnı Vildannen paylaşırsın».

Doğrusını aytsam, Zampira abla pişirgen lezzetli burmanı başqa bir yerde bir daa aşamadım. Añlağanıñız kibi, Vildanğa bir şey qaldırmadım.

Asanova zor zamanlarda Milliy areketke yardım etken insanlarnı er vaqıt büyük ürmetnen aytqan edi. O, Aqmescitte Petr Grigorenko abidesiniñ qoyulmasını teklif etkenlerden biri edi; 2006 senesi noyabr ayında Ukraina Helsinki gruppasınıñ 30 yılı qutlamalarında iştirak etti. Soñki yılları pek hasta edi, amma daima meslekdeşlerinen beraber edi.

Qırımtatar halqınıñ lideri Mustafa Cemilev şunı hatırlay: «Meclisteki odama kirgen edi. Adise-vaqialarnı, Milliy areket tarihında olğan insanlarnı hatırlağan edi. Menim laf etmege çoq vaqtım olmay edi, işim çoq edi… Ayta edi: «Ölsem, meni hatırlarsıñ»…

Zampira Asanova 2014 senesi yanvarniñ 16-nda vefat etti. Onı yekâne vatanları Qırımnı sevip, onıñ içün küreşmekniñ örnegi olaraq sayğan yüzlernen semetdeşi onı soñki yolğa ozğarmağa kelgen edi.

«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün