Fevralniñ soñunda – Qırım Muhtar Cumhuriyeti ve Aqyar şeeriniñ işğalge tirenüv kününe – içtimaiy ağlarda Ukrayına Silâlı quvetleriniñ arbiy kollektivleri icra etken «Qırımtatar süitalı» klipni derc etti. Levhanıñ soñunda Qırım manzaralı resim peyda ola. Bu resimniñ müellifi – ressam ve dizayner Feride Kurtmamedova. Qırımtatarlarnıñ qolay olmağan tarihı, «medeniy cebe» ve Qırımnıñ eñ güzel manzaraları aqqında – Feride Qırım.Aqiqatqa tarif etti.
Bu resimge baqıp, Qırım manzarasını köresiñiz. Aslında, bu resimde bir qaç resim gizlengen, er biri qırımtatar halqınıñ tarihında belli bir vaqıtnı köstere.
«Halqımıznıñ taqdiri çoq qatlı olğanını köstere», – dep tarif ete ressam Feride Kurtmamedova.
Onıñ maqsadı qırımtatar halqınıñ tarihını resimde tarif etmekten ibaret edi. «Qırımtatar süitası» içün video yapuvda iştirak etmege qıznı Ukrayına Silâlı quvetleri Ansambliniñ solisti İsmail Kurt-Umer davet etti.
Feride bundan evel uzun vaqıt devamında resim yapmağanını, amma red etip olamağanını ayta.
«Menim içün resim – tek güzel manzara degil, insanlarğa resim vastasınen yetkizmek istegenim duyğu, isler ve qasevetler aqqında... Böyle duyğularım bar edi, çünki bu tarih – menim, halqım, qorantam aqqında», – dep ayta ressam.
«Yañı tarihımıznı yazamız»
Feride «Qırımtatar süitasınıñ» videosı içün «resimde resimni» nasıl yapqanını tarif ete. Başta «tuvğan Qırımımızda yaşağan evimizni» ifadelegen evlerniñ damlarını qaverenkine boyaladım.
Soñra yapqan manzaranı Feride qara boyanen qapattı – «bu sürgünlik, raat ayatımızğa yamanlıq kelgen vaqıt». O, evlerniñ yañı çizgilerini qara resimde yapmağa tırıştıyu bundan resim negativ fotoğa oşadı.
«Qasevet köremiz, belki, şimdi ğurbette yaşağanımıznı qabul etemiz», – dep ayta Feride.
Amma bu resim üstüne qız mavı boya töke, bunı «ümüt» devri dep adlandıra, qırımtatarlar Qırımğa qaytmağa çare tapqan vaqıt (1989 senesi noyabrinñ 14-nde Sovet Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginiñ Yuqarı Şurası «Sürgünlikke oğrağan halqlarğa qarşı repressiv areketlerniñ qanunsız ve cinaiy tanıluvına dair» Beyannamesini qabul etti, qırımtatar halqınıñ Qırımğa qaytması qanuniy dep tanıldı – QA). Final Qırım manzarasını Feride mavı tüste yaptı.
«Bu da bugünki künni köstere, küreş, ümüt, bugün temiz firüze renkte yazamız, anda ümüt bar, yañı tarih yazamız», – dep ayta Feride.
Feride resmini Ukrayına prezidentiniñ Qırım temsilciligine Ukrayına prezidenti Volodımır Zelenskıyge bahşış olaraq berdi, dep tarif ete.
«Mence, böyle bir manası olğan resim memleketimizniñ liderinde olmalı. Menim içün bu pek qı ymetli bir şey, çünki qırımtatarlar Ukrayınanıñ ayırılmaz parçası ola... Onı prezidentke bergenimiz menim içün pek müim, çünki o, bizge, Qırım meselesine, qırımtatarlarğa er ceetten yardım ete», – dep ayta ressam.
«Qırım – ilham içün fantastik bir yer»
Feride Qırımda östi. Balalığından berli resim yapa.
«Qırım manzaraları fantastik ola: dağ, deñiz. Er şey bar», dep hatırlay Feride. Balıqlavanı pek sıq hatırlay. «Daa student olğanda dostlarımnen anda sıq-sıq bara edik. Anda kelip, keten bezi açasıñ ve resim yapasıñ... Deñiz ya da manzara resimlerini yapqan ressam olsañ, Qırım ilham içün fantastik bir yer», – dep eminliknen ayta qız.
Feride oquşını Kyivde bitirdi – Milliy tasvir sanatı ve mimarcılıq akademiyasında. Qırım işğali vaqtında paytahtta student edi.
2014 senesinden soñ yarımadağa uzun vaqıt qaytıp olamağan edi, qaytqan soñ ise «maneviy olaraq pek zor edi».
«Er yerde sovet timsalleri bar edi, müthiş bir şey edi... Tuvğan Qırımına kelesiñ, o ise kirli sanki, bilesiñizmi. Onı tez vaqıtta temizler, evge qaytmağa isteyim», – dep ayta Feride.
O, 2022 senesi Rusiyeniñ Ukrayınağa qarşı büyük istilâsından soñ yarımadadan tanışları nasıl yazğanını hatırlay.
«Yazıp soray: «Sizde anda ateş açılğanı kerçekmi? Patlavlar barmı? Anda bir şey patlağanınıñ videosını yollay bilesiñmi?» Olarnıñ haberlerinde ne kösterildi bilmeyim, amma insanlar bundan şübhelene... İnformatsion cenk öyle bir ince seviyelerde kete ki, insanlar şübhelenip başlay. Bir, eki yıl olsa – yahşı, amma on yıldan çoq keçse – insanlar deñişe. Amma ümüt bar, dep inanam», – dep ayta Kurtmamedova.
Qırımtatar halqınıñ medeniyetini saqlav
Şimdi Feride Kyivde yaşap, ressam ve dizayner olaraq qırımtatar medeniyetini saqlav leyhalarınen oğraşa.
Qız bunı borcu dep saya, çünki «ilhaq medeniyetimizniñ bir parçasını aldı».
«İşğal altında tek insanlarnı degil, medeniyet, mirasnı yoq eteler... Medeniyet erbapları olaraq onı saqlap köstermek kerekmiz, çünki qırımtatar medeniyeti pek güzel», – dep ayta Feride.
Feride dizayner olaraq oğraşqan leyhalarından biri qırımtatarlarnıñ toy ananelerine bağışlana – Toy. Sevgi arfesi.
«Medeniyetimiz timsallernen zengin... Toy adetlerimiz – tek toy degil», – dep ayta Feride.
O, aman-aman 400 saifelik sanat kitabını köstere, anda qırımtatar toyunıñ fotoresimleri bar ve er basamağı tarif etile – kelinden başlap «toydan soñraki vaqıtqa» qadar.
«Bu ananelerni kösterdik, oyuncı sayladıq ve Qırımnıñ çeşit köşelerini dolaştıq... ve bu kerçekten nasıl olsa, öyle kösterildi», – dep hatırlay Feride. O, bazı ananelerni özü de bilmey edi, dep ayta. Meselâ, genç bir oğlan mısırboğdan qoçanını babasınıñ ayaqqabında ne içün qaldıra? «Bu şekilde bir şey añlatmağa istey edi: «Baba, qoranta qurmağa azırım». Çünki bizde açıq-açıq aytılmay edi. Er şeyniñ bir timsali, yarım imaları bar. Bunıñ da bir güzelligi bar, dep tüşünem», – dep ayta qırımtatar qızı.
Feride halqınıñ medeniyeti ve urf-adetleriniñ saqlap qalmasınen bağlı leyhalarnen oğraşmaq istegini hususiy bir şey saymay.
«Er birimizniñ borcu – saqlanmaq, ğalebe qazanmaq içün bir şeyler yapmaq. Ve men sevgen, bilgen işimni yapam», – dep ayta Feride.
Qız Qırımda doğmadı. Qorantası sürgünlikten yarımadağa evge qaytmağa çare tapqanda kiçkene Feridenen – 6-8 aylıq edi – Qırımğa yol aldılar.
«Qırım – evimiz... Ecdatlarıñ yaşağan Vatanını is etesiñ. Ve er kes qayta edi. Ne vaqıt öserim beklemek manasız edi. Ebet, bizni [Qırımda] kimse beklemegen edi», – dep tarif ete Feride.
«Qartanam evelden yaşağan evlerini kösterip ayta edi: «Perdelerni köresiñmi? Olarnı men asqan edim. Bizni mından sürgün etkenlerinde», – dep hatırlay Feride.
Feride Qırımğa qaytuv aqqında ayta, amma bu da halqınıñ «yañı tarihı» olacaq, dep tüşüne. «Eskisi kibi olmaycaq, çünki çoq vaqıt keçti. Biz farqlımız, vaqıt farqlı, Qırım da farqlı», – dep ayta ressam.
MALÜMAT: Ukrayınağa qarşı Rusiye silâlı ücümi fevralniñ 24-nden sabadan berli devam ete. Rusiye ordusı arbiy ve vatandaş infrastrukturasınıñ esas obyektlerine avadan darbe endire, uçaq alanları, arbiy bölük, cermay bazaları, yaqıt stantsiyaları, kilse, mektep ve hastahanelerni viran ete.
Aprelniñ başında Moskva Ukrayına şimalinde faal olğanını toqtattı, dep bildirdi. Tezden Ukrayına akimiyeti Kıyiv, Çerniğiv ve Sumı vilâyetinde Rusiye arbiyleri qalmadı, dep ayttı.
Rusiye ordusı çekilgen soñ azat etilgen köy ve şeerlerde kütleviy öldürüv adiseleri aqqında belli oldı. Bazı ğarbiy liderler Rusiyeni cenk cinayetlerinde qabaatladı. Rusiye akimiyeti arbiyleriniñ öldürüvlerge alâqası bar olğanını inkâr etip, olarnı «uyduruv» dep adlandıra.
Rusiye Ukrayınağa qarşı basqıncılıq cenk alıp barğanını inkâr ete ve bunı maqsadı «askeriysizleştirüv ve denatsifikatsiya» olğan «mahsus operatsiya» dep adlandıra.
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
Qırımnıñ Rusiye tarafından işğal etilüvi
2014 senesi fevral ayında Qırımda işaretsiz urbada silâlı insanlar peyda oldı. Olar Qırım Yuqarı Şurası, Aqmescit ava limanı, Keriç parom keçiti, diger strategik obyektlerni zapt etip, Ukraina ordusınıñ areketlerini blok etken edi. Rusiye akimiyeti bu insanlarnıñ Rusiye ordusınıñ arbiyleri olğanını başta inkâr etken edi. Daa soñra Rusiye prezidenti Vladimir Putin bular Rusiye arbiyleri olğanını tanıdı.
2014 senesi martnıñ 16-nda Qırım ve Aqyarda yarımada statusınen bağlı dünyada tanılmağan «referendum» olıp keçti, onıñ neticesinde Rusiye Qırımnı öz terkibine aldı. Ukraina, Avropa Birligi, ABD «referendumdaki» rey neticelerini tanımadı. Rusiye prezidenti Vladimir Putin martnıñ 18-nde Qırımnıñ Rusiyege «qoşulğanını» ilân etti.
Halqara teşkilâtlar, Qırımnıñ işğali ve ilhaqını qanunsız tanıp, Rusiyeniñ areketlerini takbih ettiler. Ğarp devletleri bir sıra iqtisadiy sanktsiyalarnı qullandı. Rusiye, yarımadanı işğal etkenini inkâr etip, buña «tarihiy adaletniñ tiklenmesi», dey. Ukrainanıñ Yuqarı Radası 2014 senesi fevralniñ 20-ni, Rusiye tarafından Qırım ve Aqyarnıñ muvaqqat işğali başlağan künü olaraq resmen ilân etti.
