«Başqa türlü fikirlevniñ qalımtılarını yoq etmek»: Qırımda ne sebepten şiirler içün taqip eteler

Kremlniñ kontroli altında olğan Aqmescitniñ Jeleznodorojnıy rayonı boyunca Tahqiqat bölügi qırımtatar şairesi Aliye Kenjaliyevağa qarşı Rusiye Cinayet kodeksiniñ 354-nci maddesiniñ 1-nci qısmı – «natsizmni aqlav» boyunca tahqiqattan evelki teşkerüvni keçire. Müellifniñ 2018 senesi mayıs 9-da «Qırım» gazetasında derc etilgen Ğalebe künü münasebetinen yapılğan muhteşem tantanalarnıñ tenqidi ile şiirleri bunıñ içün sebep oldılar.

Şaire özüne tahqiqattan evelki teşkerüvniñ ketişatı aqqında malümatnıñ berilmesini istedi, lâkin şimdilik cevap almadı. Bu arada ise Rusiye telükesizlik hadimleri Oröl vilâyetinde daa evel Ukrainağa tarafdarlıq kösterip yazılğan eserleri içün mahküm etilgen Rusiye şairi Aleksandr Bıvşevge qarşı nevbetteki, endi altıncı işni açtılar.

Şair, Oröl vilâyetinden sabıq nemse tili boyunca mektep ocası Aleksandr Bıvşev, Rusiye uquqqoruyıcı organlarnıñ neni ekstremizm sayğanlarını añlata.

– FSB altıncı işni, NATOnıñ Şarqqa doğru kenişlemesi aqqında şiirim içün ekstremistik faaliyetke davet etüv aqqında madde boyunca açtı. Men Rusiyeniñ tecavuzkâr tış siyasetini, onıñ Üçünci Roma, «rus dünyası», imperiyanıñ büyükligini ğayrıdan tiklev ve bunıñ kibi diger musallat ğayelerni keskin şekilde taqbih ettim. Men medeniy dünyanı, Kremlniñ geopolitik ambitsiyalarına yol bermemesine ve Rusiye ile qomşu olğan devletlerniñ, topraq bütünligi şimaldeki qomşuları tarafından qaba şekilde bozulğan Gürcistan ve Ukrainanıñ taqdirini tekrarlamamaları içün arbiy tecavuzğa qarşılıq köstermesine davet ettim. Mesele şu ki, bölgelerde ekstremizmge qarşılıq kösterüv boyunca merkezler ve FSB bölükleri kibi türlü kontoralar arasında yarış bar. Lâkin tabiiy ki, bu Kremlniñ sıltavı ile yapıla, bundan o, menfaatdar. Prezident saylavından soñ repressiv maşinasınıñ daa büyük sürat alğanını özüme qarşı yapılğanından is ettim.

Rusiye tilşınas mutehassısı Yelena Novojilova, mahkeme davaları içün şiirler ve diger eserler ekspertizadan nasıl keçkenlerini añlata.

– Bunıñ kibi meseleler peyda olğanda filologiya saasına ait mahsus bilgilerni qullanmaq kerek ola. Filolog ya tahqiqattan evelki teşkerüv esnasında celp etile, ya da endi azırlıq tahqiqat yapılğanda ekspertiza tayin etile, amma pek çoq allarda em o, em bu yapıla. Nutuq ya da metin berile, olar boyunca suallerni soraylar ve ekspert bu suallerge cevap bere. Böylelikle, denilmesi musait ise, bu metinde şübhe doğurğan bir şey barmı ya da yoqmı, tayin etile. Umumen, mahsus usullar bar, lâkin olar mükemmel degil. Lingvistik ekspertizağa kelgende ise, onda ananeviy kriminalistika içün aqılğa yatmağan bir vaziyet şekillendi. Bizde lingvistik ekspertizalar tolusınen yapılamaycaq şeklindedirler – bu bir lotereya, bir oyun avtomatı. Sapını bir çekseñ – bir netice, tekrar çekseñ – bam-başqa bir netice çıqa. Bu, ayrı ekspertlerniñ istegidir, demek tam olaraq doğru degil, bu, qudretli rus tili ve ondan daa az derecede qudretli olğan usullarnen bağlı.

Mevzuğa dair: «Ölüm – bayram içün sebep degil». Cenkke qarşı şiirler içün qırımtatar qızına qarşı cinaiy iş açıla bile

Yelena Novojilova, mahkeme-lingvistika ekspertizasında bediiy nutuq ile çalışmaq içün mahsus usullarnıñ olmağanını tayin ete. Ekspertler ise onı amelde er vaqıt bediiy vastasız aytılğan söz olaraq talil eteler.

– Bu, tetqiqat predmetiniñ tayin etilmesinde yapılğan hatadır. Ve böyle bir tetqiqat eñ soñunda ilimsiz olıp çıqa. O, sert bir ilmiy negizni talap etken devletteki ekspertiza faaliyeti aqqında 8-nci maddege zıt kele. Bediiy nutuqnı sanatsız nutuq olaraq tetqiq etken ekspertiza ilmiy tetqiqat olamaz. Böyle bir hata şimdi ekspertler tarafından asla qastlı olaraq yapılmay, lâkin o, kütleviy bir şekilde yapıla. Bu, bir cinayet davasında yapılsa, alternativ hulâsanı çıqaruv, sorğulama ve birinci hulâsağa qıymet kesüv içün mutehassısnı celp etmek mümkündir ve bunı yapmaq kerek. Bütün bular cinayet-dava qanunlarında bar. Müellifniñ qabaatı kerçekten de olmasa, esası, davada müellifniñ qabaatı olmağanını tasdiqlağan yazılı deliller mümkün olğanı qadar tez peyda olsunlar dep, bunı yaparken vaqıt sozmamaqtır.

Rusiye içtimaiyatçısı ve aq-uquq qorçalayıcısı, «Sova» ekspertler gruppası idaresiniñ reisi Mihail Savva, Rusiye telükesizlik hadimleriniñ vatandaşlarnı yalıñız vastasız şekilde ükümetke qarşı faaliyet köstermege davet etmeleri içün taqip etmegenlerini qayd ete.

– Kerçekten, ekstremizmge qarşı maddelerniñ qullanıluvı prezident saylavından soñ faalleşti. Lâkin olardan evel de, 2018 senesiniñ martında olarnı sıq-sıq qullana ediler. 2017 senesiniñ resmiy statistikasına köre, böyle maddeler boyunca 600-den ziyade kişi ve şu cümleden 460 kişi tamam 282-nci madde boyunca, sözde içtimaiy, milliy, diniy, ırqiy zıddiyetlerniñ qozğaması içün mahküm etildiler. Bu, pek yüksek köstergiçler. Mahküm etilgenlerniñ yarısından ziyadesi – 25 yaşını toldurmağan yaşlar. Ükümet bütünley añlı surette cemiyetniñ eñ faal qısmına, qorqqan adamlarına qarşı darbe endire. Zemaneviy dünyada inqilâplarnı yaşlar yapa. Aynı zamanda bu, bir bediiy esermi, ya da fikirlerniñ ifadesimi, iç bir farqı yoq. Aleksandr Bıvşevğa qarşı cinaiy işni, içtimaiy ağlardaki şiirleri içün açtılar.

Ukraina siyasetşınası Viktor Kaspruk, misal içün muhalif tüşüncelerniñ artması kibi açıq bir neticelerge baqmadan Rusiyede ve ilhaq etilgen Qırımda repressiyalarnıñ ne içün artqanları aqqında fikir yürsete.

– Fikrimce, sistema sadece toqtap olamay. Amelde Vladimir Putin özüni, insanlarnıñ neler tüşüneceklerini, neler aytacaqlarını, neler yapacaqlarını tayin etecek yañı bir Stalin olaraq is ete. Mence, Putin rejiminiñ tutqan yolunda bu, esas şeydir. Büyük ihtimal ile Rusiyenen qıyas etilgende bile Qırımda repressiyalar yalıñız artacaq. O, Qırımnı «ukrainizm batsillası» ile zeerlengenini, ve yarımadada başqa türlü fikirlevni tübü-tamırnen yoq etmek kerek olğanını saya..

(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)