«Terciman» elinden kelgeni qadar musulmanlarnıñ medeniy ayatlarından taze, faydalı malümat berip, ruslarnı olarnıñ yaşayışı, baqışları ve ihtiyaclarınen tanıştıracaq. Boynumızğa alğan vazifemizniñ müim ve qıyın olğanını añlap, muarririyet oña şefqat ve emeklerinen yardım etecek çoq insan olur, dep ümüt ete». Yüzden ziyade yıl evelsi muarrirniñ bu sözlerinen namlı taqdiri beklegen «Terciman» gazetası açıldı. «Tercimannıñ» birinci sanı 1883 Senesi aprelniñ 10-nda çıqtı… Artıq er yıl aprelniñ 10-nda Qırımtatar jurnalistika künü qayd etile.
Gazeta açmaqnıñ teşebbüsçisi belli cemaat erbabı ve yazıcı, neşirci İsmail Gasprinskiy oldı. Uzun vaqıt devamında «Terciman» Rusiyede az olğan türk gazetalarından biri edi. Halq ayatınıñ eñ aktual meselelerine yer bergen gazeta qırımtatar ve rus tillerinde basıla edi.
Qırımnıñ Rusiye imperiyası erkânında olğan yüzünci yılında yarımadanıñ tamır halqınıñ gazetası oldı
Başta aftada bir, soñra aftada üç ve atta er kün çıqa edi. 1914 senesi Gasprinskiyniñ ölümine qadar çalıştı, soñra daa dört yıl devamında oğlu Refatnıñ muarriyeti altıda çıqa edi. 1903 senesi «Tercimannıñ» 20 yıllığı umummilliy forumğa çevirilip, Gasprinskiyni Rusiye musulmanlarınıñ «millet babası» statusını pekitti.
Böylece, Qırımnıñ Rusiye imperiyası erkânında olğan yüzünci yılında yarımadanıñ tamır halqınıñ gazetası oldı…
Ve bir qaç künden soñ «Tercimannıñ» maqalelerinden birinde cevap istemegen bir sual berildi – asılında yañı neşirniñ esas maqsadı olaraq aytıldı: «Ne vaqıtqa qadar caillik qaranlığına batacaqmız… Keliñiz, niayet, közlerimizni açıp, özümizge baqayıq ve alımıznı başqa milletlernen qıyaslayıq. Er şeyniñ ocası ve ustası – bilgidir. Avropa medeniyetiniñ bütün eserleri – yipten inege qadar – bilgi ve mekteplerniñ quvetinen ögrenile ve yaratıla. Böyle olsa, ne içün bizler areketsizmiz?».
«Aynenniden mezarğa qadar ilim ögrenmek» – neşirniñ esas temeli ve ulumız şekillendirgen şiardır…
Ve yañı neşirniñ daa bir leytmotivi: «Quran bizim muqaddes kitabımızdır. O, bizni oqumağa, çalışmağa ve lâyıq yaşamağa çağıra. Aydınlıq insanğa hızmet ete. Quran ve terbiye, bir çoq musulman tüşüngeni kibi, biri-birine keder etmey... Bedenniñ amanlığı içün – bilgi».
Eñ esas ve zarur şeyler aqqında daima qayğırğan fuqare ne ögrete bile, oca?
Amma, ne yazıq ki, tatar ocasınıñ işinden daa ucuz bir şey yoq, dep qayd ete neşir. «Tatar ocasından daa unutılğan, taptalğan şey yoqtır», – dep öz maqalelerinden birinde accı-accı qayd ete «Terciman». Ve kerçekten – eñ esas ve müim şeyler aqqında daima qayğırğan fuqare ne ögrete bile, oca?
Er bir devriy neşir kibi, gazeta da Qırım ayatınıñ kündelik vaqialarını aks ete. Böyleliknen, «Terciman» 1884 senesi martnıñ 8-nde Kefe uyezdindeki Kök-Taş köyünde mektep açılğanı aqqında «sevinçnen» haber ete. Açılışta yerli qırımtatar sakinlerinden 33 talebe iştirak etti. «Mektep hazine parasınen açıla, amma, körgeniñiz kibi, sakinlerniñ sıcaq iştirakinen». Zengin mırzalar yañı mektepke yardım eteceklerini söz bere. «Bu şanlı iş, – dep yekünley gazeta, – yalıñız er vaqıt talebeler olsun dep tırışmaq kerekmiz».
Neşir qırımtatarlarnıñ yaşayışından eñ aktual meselelerge diqqat ayıra. 1885 senesi oktâbr ayında ve soñra gazeta «Zıcırlı» medreseniñ felâket alına diqqat ayırğan edi: "Dört yüz yıl evelsi II Mengli Geray Han… halqı oqusın ve maarif körsin dep, Bağçasarayda taşlı bir bina qurdırdı – medrese ve anda çeşme yaptırdı… Hannıñ mezarı dürbede buluna ve yıl-yıldan oquş ketişatını közete… Amma, ne yazıq ki, bizim mashara ve degenerativ nesilimiz ruhiy tesirge sezimli degil... Han medresesiniñ vaziyetini körip olsa, ne der edi. O, vasiyet etken zengin paralarnen medresesini baqqan masqara vaziyetimiz içün bizim semiz sırtımızğa çoq qamçı urar edi», – dep açuvlı-açuvlı yaza «Terciman».
Qırımnıñ daa bir zor meselesi – qırımtatarlarnıñ topraqsızlığı ve, netice olaraq, olarnıñ fuqareleşmesi
Qırımnıñ daa bir zor meselesi – qırımtatarlarnıñ topraqsızlığı ve, netice olaraq, olarnıñ fuqareleşmesi. Bu mesele «Tercimannıñ» ilk künlerinden diqqatnıñ ortasında edi.
Neşir topraq meselesini vaqıf topraqları vastasınen topraqsız qırımtatarlarnı yerleştirip çezmege teklif etken edi [vaqıf topraqları – vatandaşlarnıñ qullanuvından alınğan ve din ve hayriye maqsadlarına berilgen – G.B.]. Şunıñ içün gazeta ükümetten kelgen böyle teşebbüslerge müsbet baqa edi. Topraq meselesi Qırımda ne XIX asırda, 1917 inqilâbına qadar, ne de soñra öyle de çezilmedi…
Er bir insan qaçıp degil, vatanında tınçlıq ve baht qıdırmalıGazetadan
Diqqatqa lâyıq daa bir haber 1886 senesi fevral ayında oldı. Oquyıcı fevralniñ 4-nde Bağçasarayda ilk sefer qırımtatar tilinde oyun olacağını ögrene. Meraqlısı şu ki, bu oyunda oynağanlar – Tiflisli ermeni oyuncılar. Gazetanıñ haberine köre, bir qaç künden soñ oyun oldı ve tek qırımtatarlarnı degil, yunan ve qaray gençlerini celp etti.
1886 senesi sentâbrniñ 21-nde gazeta oquyıcılarğa asırnıñ dörtten biri evelsi qırımtatarlar Türkiyege köç etmege mecbur edi, dep hatırlata: «Biñlernen kişi ğurbette elâk oldı, episi parasız qaldı, bazıları qaytıp keldi». Bu icrette çar ükümetiniñ sebepleri ve rolüni baqmayıp, gazeta «köç telükeli ve zor bir şey… Er bir insan qaçıp degil, vatanında tınçlıq ve baht qıdırmalı». Bu doğru laf bugün de aktual…
Meşur tatar yazıcısı Camal Validi «Terciman» ve neşirci-muarriri İsmail Gasprinskiy aqqında böyle ayta edi: «Onıñ gazetası aftada 1-2 kere kiçik formatta ve az nushada çıqa edi, amma bu kiçik kâğıt yapqan areket rus «Yañı vaqıt» ya da ingliz «Times» gigantından biñ qat müim edi. Çoq yıl keçti, ve yapqan işiniñ bereketi közleri ögünde öse edi. «Tercimannıñ» tesiri altında Rusiyeniñ çeşit taraflarında yañı mektepler, hayriye müessiseleri açıla edi, edebiyat faaliyeti başlana edi. Rusiye musulmanları «Terciman» vastasınen bir-birinen tanışıp subetleşe ediler. Gazeta birilerini bilgilerini mükemmelleştirmege, digerlerini cemaat işine, başqalarını edebiyat ve ocalıq faaliyetine yönelte edi. On yıl keçmedi, Gasprinskiy ulu ocanıñ ğayelerini inkişaf ettirip tarqatqan yüzlernen tarafdarını taptı».
Validi 1905 senesinden soñ «Terciman» «umumiy emiyetini» biraz coyğanını aytsa da, muarriri İsmail Gasprinskiyniñ adı Rusiyeniñ musulman halqları arasında ürmet etile edi, bunı gazetanıñ 25 yıllığı munasebetinen minnetdarlıq sözleri isbatlay edi. Gasprinskiyniñ vefatı «oquğan musulmanlarğa bir kök güdürdisi» kibi tesir etti.
Er bir oquyıcı, muarrir ve er bir gazeta böyle bir taqdir aqqında ve asırlar keçken soñ olarnı da «Tercimannı» kibi hatırlasınlar dep arz etedirler…
Bogdan Gubernskiy, Qırımlı tarihçı
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://d3454ggyqnys2v.cloudfront.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.
