Link açıqlığı

Saatnıñ esas haberi

«Bu bir «til öldürilüvidir». Qırımda qırımtatar ve ukrain tilleri nasıl yoq ola


Qırımda 214 bala ukrain tilini mekteplerde ögrene. Bu yarımada talebeleriniñ tek 0,1%-ı ola. Rusiye malümatına köre ise, Qırımda 344 515 (15,68%) etnik ukrain yaşay.

Kene Rusiye malümatına köre, 2020-2021 oquv yılları Qırımda 218 974 bala oqudı. 212 090 talebe rusça tasil aldı, 6,7 biñ bala ise qırımtatarca – tahminen 3% – oqudı. 2014 senesi ealini cedvelge aluv malümatına köre ise, Qırımda 232 340 (10,57%) qırımtatarı yaşay.

2017 senesi Rusiye kontrolindeki Qırım akimiyeti «Qırım Cumhuriyetiniñ devlet tilleri qanunını» qabul etti. O, rusçadan ğayrı, qırımtatar ve ukrain tillerini devlet tilleri dep adlandıra. Vesiqa bu tillerniñ inkişaf ve qullanuv şaraitleri teñ olacağını kefil ete. Amma mezkür raqamlar ve qırımlılarnıñ ikâyelerine baqılsa, böyle degil.

«2020/2021 oquv yılında Qırım Cumhuriyetiniñ umumtasil teşkilâtlarında… tasil vaziyetine dair» vesiqa
«2020/2021 oquv yılında Qırım Cumhuriyetiniñ umumtasil teşkilâtlarında… tasil vaziyetine dair» vesiqa

Bu qanun tek kösteriş maqsadlı ve halqara aq qorçalayıcı teşkilâtlar içün qabul etildi, dep tüşüne qırımlı advokat ve cemaat erbabı Emine Avamileva. Onıñ aytqanına köre, Qırımda devlet tilleri sıñırlanğanını özü de is etti.

«Qadığa muracaat ettim, anayasa ve memuriy cinvetler kodeksine köre, mahkeme Qırımnıñ devlet tillerinden birinde olsun dep rica ettim. Qadı közlerini patlatıp, terciman davet etile bile, amma mahkeme devlet tilinden birinde yapılamaz, dedi», – dep tarif etti Qırım.Aqiqatqa Emine Avamileva.

Emine Avamileva
Emine Avamileva

2001 senesi eali cedvelge alınğanda, Qırımda 2 413 228 sakin (576 657-si ukrain (23,9%), 245 291 (10,1%) qırımtatarı edi) bar edi. 2014 senesi Rusiye ealini özü cedvelge aldı, ve qırımlılarnıñ sayısı 200 biñ az oldı: 2 284 769 (344 515 (15,68%) ukrain, 232 340 (10,57%) qırımtatarı. Yarımadada 2014 senesi talebelerniñ tahminen yedi fayızı ukrain tilinde tasil alğan edi, qırımtatarca ise, şimdi kibi, üç fayız oquy edi.

Ana tilinde tasil alğan balalarnıñ sayısı ealiniñ fayızına zıt kele. Ve böyle vaziyet rus tilini qabul ettirüv ve diger milletlerniñ tilleri basqığa oğratılğanınen bağlı, dep tüşüne Ukraina til ombudsmanı Taras Kremin.

Bu bir «til öldürilüvidir»
Taras Kremin

«İşğal etilgen topraqlarda tasilge irişilmesi qolay olmalı. Bala bağçaları rus tilli, mektepten tış müessiseler rus tilli, universitetler rus tilli – bu bir «til öldürilüvidir». Şunıñ içün tasil alacaqlarnıñ ukrain tilinde oqumaq ve ukrain tilini ögrenmek aqqı qalmağanını añlamaq kerekmiz. Men zenaat tehnik tasil, tehnikum, kurs ve diger müessiselerni endi aytmayım. Andaki iş yerleri de rus tili talaplarınen ola. İşğal etilgen topraqlarda olğan er şey halqara mahkemeniñ diqqatına lâyıq, dep tüşünem», – dep qayd etti devlet tilini qoruv vekâletlisi Taras Kremin Qırım.Aqiqatqa.

Taras Kremin
Taras Kremin

Qırımda ukrain ya da qırımtatar tilleriniñ qullanıluvı dos-doğru yasaqlanmay. Amma milliy azlıqlarnıñ ekseriyeti ana tilinde tasil alıp olamay.

Memurlar ve mektep müdirleri «Ukrain tili nege kerek? Problem kerekmi ve FSB ile subetler nege kerek?» dep soramalı
Andriy Şçekun

«Rusiye imperiyası vaqtında ukrain tilinde olğan er şeyni yoq etken «Valuyevniñ emri» ya da «Ems buyruğı» artıq yoq. Amma gibrid cenki kete. Memurlar ve mektep müdirleri «Ukrain tili nege kerek? Problem kerekmi ve FSB ile subetler nege kerek?» dep soramalı. Qırımda o artıq kerekmey deyler», – dep qayd etti «Krımska svitlıtsâ» gazetiniñ muarriri Andriy Şçekun Qırım.Aqiqatqa.

Andriy Şçekun
Andriy Şçekun

Rusiye işğal etmezden evel Qırımda o vaqıt daa Kyiv patriarhatına ait Ukraina pravoslav kilsesiniñ 49 din cemiyeti bar edi. Şimdi dört qaldı, ve olar da ğayıp oluv telükesi altında buluna. Qırımnıñ Rusiye akimiyeti müminlerniñ ibadethanelerini çekip ala. Mitropolit Kliment BM Baş assambleyasına endi açıq sürette muracaat etti ve Nazirler şurasından Qırımda müminlerniñ menfaatlarını qoruv qararınıñ leyhasını azırlamasını talap etti. Vesiqa yarım yıldan berli Yuqarı Radada buluna, amma rey berüvge çıqarılmay.

Şimdi Qırımda ukrain tilini saqlap qalmaq imkânsızdır. O, yoq etildi
Mitropolit Kliment

«Bugün ukrain tilini eşite bilecegimiz bir yer bar – Ukraina pravoslav kilsesi. İbadetlerimiz ukraince yapıla, insanlar da ukraince laf ete. Şimdi Qırımda ukrain tilini saqlap qalmaq imkânsızdır. O, yoq etilmek üzre. Ve bugün endi Qırımda ukrain tili öldürildi, dep aytmaq mümkün. Ukraina akimiyetiniñ bu aqta aytmağanına pek yazıq», – dep qayd etti Ukraina pravoslav kilsesi Qırım yeparhiyasınıñ mitropoliti Klimet Qırım.Aqiqatqa telefonda bergen intervyüsında.

Mitropolit Kliment Ukraina ükümetiniñ binası ögünde, 2019 senesi dekabrniñ 10-u
Mitropolit Kliment Ukraina ükümetiniñ binası ögünde, 2019 senesi dekabrniñ 10-u

Biz Aqmescitteki Ukrain medeniyet merkeziniñ vekili Yelena Popovanen de laf ettik. Qadın 2014 senesi ukraince laf etip başladı, dep ayta. Faqat onı tek evde ve dostlarnen laf etkende qullana. Resmiy müessiselerde ya da vesiqa tizilgende degil.

«Men o qadar printsipial degilim, daima yengil duşmanlıq vaziyetinde olmağa istemeyim. Başta yavaş ve hatalar yapıp laf ete edim, amma yavaş-yavaş laf etip başladım. Şimdi ukrain tilinde oquyım, diñleyim, film baqam. Teren ögrenüvde olğan er şey», – dep qayd etti Yelena Popova Qırım.Aqiqatqa.

Yelena Popova
Yelena Popova

Yelena – Taras Şevçenko abidesine muntazam sürette çeçek ketirgenlerden biri ola, vışivanka kiye ve Ukraina mustaqillik Kününi qayd ete.

Saqlav ve ukrain canlarımıznı, ruhiy saqlav programmamız bar
Yelena Popova

Ukrain medeniyet merkezi bir yerden para ve destey almay, çoqusı azası ise basqı sebebinden esas Ukrainağa köçti, dep ayta o.

«Bir çoq insan bunı FSB leyhası ve meni FSB casusı dep saya. Bizim rutbelerimiz, inkişaf planımız ya da başqa faal areketlerimiz yoq. Saqlav ve ukrain canlarımıznı, ruhiy saqlav programmamız bar», – dep qayd ete Yelena Popova.

Amma Qırımda Kreml ve Qırımnıñ Rusiye akimiyeti desteklegen teşkilât da bar – «Qırımnıñ ukrain cemiyeti». Olar Moskva kontrolindeki Qırım yolbaşçısı Sergey Aksenov ve «Rusiye terkibindeki» yarımada aqqında ukraince kitap bastıra. Bir basqı körmeyler.

«Ukrain tili basqığa oğratıla ya da cumhuriyette yoq dep aytmağa mümkün degil. Qırım Cumhuriyeti ükümetiniñ destegi bar, pek çoq», – dep ayttı rusça «Qırımnıñ ukrain cemiyeti» teşkilâtınıñ reisi Anastasiya Gridçina «Millet» telekanalına.

Anastasiya Gridçina
Anastasiya Gridçina

Rusiyeniñ bunıñ kibi ukrain cemiyetlerine qol tutuvı gibrid assimilâtsiya ola, dep eminliknen ayta qırımlı Eskender Bariyev.

«Rusiye, halqlarnı ruslaştırıp, imperiya siyasetini kerçekleştire. Bu oña «rus dünyalı» mefküresi olğan «rus halqını» yapmaq içün kerek», – dep qayd etti Qırım.Aqiqatqa «Qırımtatar resurs merkeziniñ» yolbaşçısı Eskender Bariyev.

Eskender Bariyev
Eskender Bariyev

Ukraina ve qırımtatar tilleriniñ zulumğa oğratıluvı BM Baş assambleyasında da er yıl seslendirile. Bıltır bu Avropa Şurası Parlament assambleyasında da aytıldı. Bu sene devlet tilini qoruv vekâletlisi OSCEge de muracaat etti. Planlarda işğal etilgen topraqlarnıñ sakinleri içün bedava ukrain tili online kurslarını başlatmaq da bar.

XS
SM
MD
LG