1944 senesi mayısnıñ 18-20-nde NKVD-NKGB mahsus tedbirleri vaqtında Qırımdan Orta Asiya, Sibir ve Urağa bütün qırımtatarlar sürgün etildi (resmiy malümatqa köre – 194 111 insan). 2004-2011 seneleri Qurultaynıñ Mahsus komissiyası «Unutma» umumhalq aktsiyasını keçirip, sürgünlik şaatlarınıñ 950-ge yaqın hatırlavını topladı. Qırım.Aqiqat arhivlerdeki hatıralarnı derc ete.
Men, Svetlana Reşidova, qırımtatarım, 1939 senesi noyabrniñ 13-nde Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyetiniñ Bağçasaray şeerinde doğdım.
Eski Sovet Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginiñ Stalin kommunist rejimi tarafından kerçekleştirilgen qırımtatar sürgünligini kördim.
Sürgün etilgende qorantamızda olğanlar: babam Eskender Reşidov (d.s. 1920), anam Üriye Osmanova (d.s. 1921) ve men, Svetlana Reşidova.
Sürgünlik vaqtında ailemiz Bağçasaray şeerinde yaşay edi, adresimiz: Sovetskaya soq., 37. Ev eki qorantalıq edi.
Babamnıñ 4 qız qardaşı ve 3 oğlan qardaşı bar edi – Server Reşidov, Şükri Reşidov ve Kuddus Reşidov. Server Reşidov 1944 senesi emek ordusına çağırıldı ve Qazahistanğa, Güryev şeerine tüşti.
1940 senesi emcem Mustafa Musayev Qızıl orduğa, 1944 senesi dayım Seydamet Osmanov (d.s. 1901) da emer ordusına çağırıldı, anda açlıqtan öldi.
Cenk başlağanda babam cebede edi, 1942 senesi ğayıp oldı
Babam Eskender Reşidov (d.s. 1920) – Bağçasaray rayonınıñ Fotisala köyünde dünyağa kelgen, rayon istimal cemiyetinde (Sovetler Birliginde kooperativ çeşiti – QA) çalıştı, 1940 senesi Qızıl orduğa çağırıldı. Cenk başlağanda babam cebede edi, 1942 senesi ğayıp oldı. Qartbabam Aliyev Reşidniñ Fotisalada evi ve balaban bağçası bar edi.
1944 senesi mayısnıñ 18-nde NKVD ordularınıñ mahsus tedbirleri vaqtında bizni anamıznen beraber ve bütün semetdeşlerimizni Qırımdan çıqarğanlar. Kuddus Reşidov Fatime anasınen ve Dilâra tatasınen bütün halqnen beraber Qırımdan sürgün etilip, Özbekistanğa tüşti – Samarqand vilâyetiniñ Çarhin rayonınıñ kolhozına.
Anam Üriye Osmanova cenk yılları partizanlarğa yardım etip, şeerde risaleler tarqatqan edi. Gece partizanlar anamnı körip, bizni Qırımdan çıqaracaqlar, yanına ala bilecek er şeyni al, dep aytqanlar. Amma o, tek bir yorğan ve bir yastıq (bunı pek yahşı hatırlayım) ve meni quçağına alğan.
Bizni, şeer ve köylerniñ sakinlerini, tren vokzalınıñ anbarlarına qapatqanlar. Soñra konvoynıñ nezareti altında yük vagonlarına mindirgenler. Pencerelerde tikenli tel bar edi, qapular sıqı qapatılğan ve qısqa duraqlarda açılmağan edi. Bütün vagonğa bir qopqa un şorbası berile edi, anda balıq parçaları ve artlanmağan qartop, biraz ötmek bar edi.
Bir tibbiy yardım yoq edi, hastalarnı kimse baqmadı, qırımtatarlar arasında tibbiyet hadimleri olsa bile, ilâcsız bir şey yapıp olamağan ediler. Vagon insanlarnen tolu edi, vagonnıñ köşesinde kenef içün teşik yapıldı. Çöllerde uzun duraqlar oldı, qısqa duraqlar da oldı, bazı yerlerde toqtamayıp kete edik.
Yolda insanlar açlıq, hastalıqlardan can bere edi, qorqunç maneviy zorluqlar kördi.
Vefat etkenlerni kommege bermey ediler, yol boyunca özenlerge ya da çöllerde yol çetine taşlay ediler.
Bizni Samarqand vilâyetine ketirgenler, Razyezd 69 (Cambay), «Moskva» kolhozı, anda soy-soplarımız Abdurazakovlarnen yaşay edik, soñra Razyezdke köçtik. Anamnen kolhoz aranında yaşap, yipek qozaqlarını östürgen edik.
Sürgünlik yerlerinde qartbabam Murat İsayev, qartanam Hatice Nafeyeva, qardaşım Siyar Muratov, qız qardaşım Mayye Veliyeva vefat etkenler
Er bir aranda 10-12 qoranta yaşay edi. Bir odada balaban bir qoranta yaşay edi, digerine bizni yerleştirgenler.
Yaqıt – quru ot ve tezekni – tarlalarda toplay edik. Aş, içecek suv yetmegeninden, sanitar şaraitler olmağanından insanlar hastalana, açlıq ve hastalıqlardan can bergen ediler: sıtma, içekler yuqunçları – sarılıq ve difteriyadan. Sürgünlik yerlerinde qartbabam Murat İsayev, qartanam Hatice Nafeyeva, qardaşım Siyar Muratov, qız gardaşım Mayye Veliyeva sıtma neticesinde vefat etkenler.
Anam soy-soplarınen rayonğa köçti, rayon istimal cemiyetine çalışmağa kirdi ve aş talonlarını alğan edi. Men bala bağçasına qatnağan edim, yerde yuqlay edik, evden ketirilgen şeyler olsa, olarnı qoyup yuqlay ediler. Künde üç kesek ötmek ala edik yanımızğa.
1946 senesi emcem Mustafa Musayev Halhingoldeki ordudan ketti ve bizni anamnen Özbekistanda taptı. Emcem Şükri Reşidov emek ordusından soñ oğlan qardaşını ve qız qardaşlarını Pastargomda ve bizni anamnen Cambayda taptı.
1947 senesi mektepke qatnap başladım, diger balalar bizge satqın dey edi, biz ise olarnen kötekleşe edik.
1949 senesi bizge ev qurmaq içün topraq berildi. Anamnen başqa insanlarnıñ yardımınen (parasınen) bir aşhane odaçığını zornen qurdıq ve yerleştik.
1956 senesine qadar bütün tuvğanlarım ve semetdeşlerim sert komendant rejimi altında qalğan edi, onı bozğanlar cinaiy mesüliyetke çekile edi. Büyükler bir kere qayd ola edi, şeerge barmaq içün komendanttan çıqış vesiqası alına edi.
Qorantada bütün milliy anane, urf-adetler yaşatıla, bütün bayramlar qayd etile, dua, nikâh ve cenazeler İslâmğa köre yapıla edi, çünki özbekler ve diger musulman halqlarınen yan-yana yaşay edik.
1956 senesi qırımtatarlardan ve sürgün etilgen diger halqlardan mahsus yerleşüv sıñırlavları lâğu etilgen edi
1956 senesi Sovet Sotsialistik Cumhuriyetler Birliginiñ Yuqarı Şura Prezidiumınıñ aprel 28 buyruğı çıqtı, qırımtatarlardan ve sürgün etilgen diger halqlardan mahsus yerleşüv sıñırlavları lâğu etilgen edi, amma vatan Qırımğa qaytmaq aqları yoq edi.
1957 senesi rus tilinde ders berilgen mektepniñ 10 sınıfını bitirip, Samarqand şeerinde aş tehnikumına oqumağa kirdim. Onı bitirip, 1960 senesi Samarqand devlet universitetiniñ filologiya fakültetine oqumağa kirdim. Mektepke işke kirdim, anda 44 yıl çalıştım. Aqayğa çıqtım, üç bala terbiyeledim, olarğa tasil berdim.
1993 senesi büyük oğlum Eskender qorantasınen beraber Qırımğa qayttı, 2002 senesi qızım qorantasınen qayttım, men qoranta sebeplerinden qaytıp olamadım. 2004 senesi Qırımğa qayttım ve Aqmescit rayonınıñ Ukrainka köyünde yaşayım.
(2009 senesi sentâbrniñ 20-nde yazıp alınğan hatırlavlar)
Elvedin Çubarov, Qırım tarihçısı, Qurultaynıñ qırımtatar halqı genotsidini ögrenüv ve aqibetlerini yeñüv Mahsus komissiyasınıñ reis muavini azırladı