Restavratsiya degil, yañıdan yapuv. Qırımlılar Bağçasaraydaki Han sarayını ne içün tanımay

«Fikir» rubrikası, mahsus Qırım.Aqiqat içün

Qırımnıñ Rusiye ükümetiniñ medeniyet nazirligi «Bağçasaraydaki Han sarayınıñ büyük restavratsiyasınen beraber anda atiqiyat qazmaları keçirilgeninden ğururlana. Alimler şaşılacaq keşifler yaptı». Memurlarnıñ «büyük» dep adlandırğan restavratsiyası saraynıñ tarihiy körünişini ğayrıdan tiklev yerine beş yıldan berli onı yañıdan yapıp, tarihiy obyektni Rusiye ihtiyaclarına keliştireler. Tarihçılar ket-kete emin ola, Han sarayı Rusiye tarihiy kontseptsiyasınıñ menfaatları ve ihtiyaclarına köre yañıdan qurulğan Hersones Tavriçeskiyniñ taqdirini tekrarlay.

Qırım nazirligi Han sarayınıñ temelden ğayrıdan tiklengen obyekti olaraq 1787 senesi Rusiye imperatriçesi II Yekaterinanıñ ziyareti vaqtında qoyulğan yol işaretlerinden birini tanıta. Tarihiy levhalarğa köre, milniñ eki başlı qartalı yoq edi, amma rusiyeliler «restavratsiya etken» bütün levhalarında bar. Yañı ekspozitsiyada açılıştan soñ «II Yekaterinanıñ kravatı» olaraq belli, em ziyaretçiler, em tarihçılarnı küldürgen eski eksponatqa oşağan «artefaktlar» da peyda ola bile.

Restavratsiya bitecek vaqıt üçünci kere deñiştirile. Rusiye atiqiyatçıları Ukrayına Qırımnı keri alğanına qadar yadikârlıqqa irişken soñ mümkün olğan er şeyni qazmağa qarar alğanına oşay. Rusiyelilerniñ aytqanına köre, 2022 senesi başlatılğan Qırım hanlarınıñ eski rezidentsiyasınıñ atiqiyat tedqiqatları tarihta bu yadikârlıqnıñ eñ büyügi oldı. Saraynı başta 2020 senesi restavratsiya etecek ediler. Buña 1,6 milliard ruble berilgen. Amma ne berilgen müddet, ne de berilgen para yetmedi. Şimdi maliye miqdarı aman-aman 3,6 milliard ruble ola.

Saraynıñ restavratsiyası degil de, yañıdan qurulğanını tölev miqdarında tamir işleri, «medeniy miras obyektleriniñ zemaneviy qullanuvğa keliştirilüvi», «ilmiy-tedqiqiy, leyha ve istisal işleri, işniñ ilmiy reberligi» bar olğanı tasdıqlay.

Qırım nazirliginiñ jurnalistlerge bildirgenine köre, bugünge qadar saray kompleksiniñ 16 tamir ve restavratsiya obyektinden yedisi yekünlendi: «Dilâra Bikeç Dürbesi, «Şimaliy Dürbe» ve «Cenübiy Dürbe», «Sarı Güzel» hamamları, Yekaterinanıñ mili, cenaze qubbesi ve üç köpürli yalı kenarı. Daa 5 obyektniñ işleri qabul etilmek üzere: Şahin qullesi, at korpusı, kütüphane, arem ve han camisi, han aşhanesi, baş ve graf korpusları, bağça ve park inşaatlarınıñ restavratsiyası devam ete. Saray meydanı, Fars bağçası, Şahin qullesi, büyük aremniñ qalımtıları, Ayneni çeşmesi, Demir Qapu olaraq belli Aleviza portalı, çeşme azbarı ve yaz köşkü ziyaretlerge açıldı.

Qırımnıñ Rusiye ükümetiniñ Medeniyet nazirligi bildirgenine köre, «Han sarayınıñ medeniyet qatlamı» obyektinde atiqiyatnen bağlı ilmiy-tedqiqiy işlerge 120 million ruble sarf etildi. Atiqiyatçılar doquz biñ metr kâreden çoq meydannı açtı. Qazmalar aman-aman bütün sarayda keçirile. Fars, Arem, Elçi, Köşk, Ressamlıq ve Aşağı bağçalarınıñ etrafında yerlerde. Han camisinde ve «Sarı Güzel» amamı, aşhane azbarı, cenübiy qapu arqasında azbar, kütüphane korpusı artında azbar ve üç çeşmeli saray azbarında da qazma işleri kete, dep yaza ForPost. Şimdi obyektniñ açılışı 2025 senesine planlaştırıla.

Qırımnıñ medeniyet naziriniñ muavini Olga Yakunina jurnalistlerge bildirgenine köre, atiqiyatçılar evelden belli olmağan saray inşaatlarını taptı. Arem bağçasında yanğın neticesinde yoq etilgen inşaat qalımtıları tapıldı, «1736 senesi mareşal Minihniñ Bağçasaray seferinen başğlıdır», dep bildirile. Belli olğanına köre, Minihniñ Qırım seferi vaqtında Han sarayı aman-aman bütünley yaqıldı, ve uzun vaqıt keçken soñ yañıdan quruldı. Bu yanğında hanlarnıñ büyük kütüphanesi, Qırım hanlığınıñ devlet arhivi yoq oldı, dep tüşünilmekte.

Olga Yakunina eñ meraqlı olğanlar arasında «Fars bağçasında farqlı zamanlarda qurulğan inşaatlarnıñ qalımtılarını, hususan hanlıq devriniñ amamları, suv teminlevi sistemaları ve XVIII asırnıñ soñuna ait haritalarda Fars sarayı olaraq belli inşaatlarnıñ qalımtılarını» qayd ete. Atiqiyatçılar bir sıra kiçik artefaktlarnı da taptı: turmuş ve qurucılıq çölmekçilik parçaları, tütün üleleri, aqça ve diger şeyler.

Han sarayınıñ bir çoq unikal artefaktınıñ tarihiy ilimge siyasetleştirilgen munasebetinen ayrılğan Rusiye atiqiyatçılarınıñ eline keçmesi, em de «tarihiy kontseptsiyalarnıñ cenki» vaqtında, telükeli ola, çünki ilmiy cemaatçılıq angi artefaktlar tapıldı, qayda ve nasıl alda tapıldı, angileri gizlendi ve saqlandı bir vaqıt ögrenip olamaycaq. Ebet, bu vaziyette artefaktlarnıñ qıymet kesilüvi, tarif etilüvi, bağı ve yılı pek tendentsioz olacaq. Em de Olga Yakuninanıñ bildirgenine köre, Medeniyet nazirligi ve qazma işleriniñ iştirakçileri Rusiye alimleri şekillendirgen «artefaktlar kollektsiyası Qırım hanlığı devriniñ Qırım tarihını ögrenüvde esas olacaqtır», dep ayta. Yani er angi eski ya da yañı tarihiy kontseptsiya, Rusiyede yekâne tarih dersligi kibi, «örnek kollektsiyağa» keliştirilecek.

Rusiye mütehassıslarınıñ Han sarayı restavratsiyasına ciddiy yanaşmağanını, ForPost yazğanı kibi, «Han sarayınıñ binalarından birinde tamir-restavratsiya işlerinden soñ peyda olğan çatlaq» köstere. 2019 senesi qırımlı alimler bu inşaatnıñ hususiyetleri ve zayıf yerleri aqqında tenbilegen ediler.

Atiqiyat ekspeditsiyasınıñ reberi Aleksandr Gertsenniñ ForPost jurnalistlerine haber etkenine köre, bu yadikârlıq evelden tedqiq etildi ve çatlağan divar eki farqlı binanıñ qavuşqan yerinde turğanından zarar köre bile. Em de eki bina aralarında aman-aman yüz yıl olğan farqlı tarihiy devirge aittir.

«Çatlağan bina XIX asırnıñ 20-nci yılları bütünley yañıdan qurulğan edi. Söz sırası, o restavratsiya tarihçılar arasında halqnıñ ağzına tüşken edi, mimar İvan Kolodinniñ soyadı sebebinden «Kolodinniñ tamiri» adını alğan edi. Onı ketirgen zararı içün apiske bile alğanlar. Onıñ emrinen Fars bağçasınıñ bazı inşaatları yoq etildi ve XVIII asırnıñ örnekleri boyanen qapatıldı», – dep tarif etti Aleksandr Gertsen.

Aleksandr Gertsen bildirgenine köre, olarnıñ «işleri ve geologik keşifleri inşaatlarnıñ alına qıymet kesmek içün keçirildi. Ve leyhada zarar ve yıquvlarnıñ mania olmaq içün kerekli tedbirler alınmaq kerek edi».

Aleksandr Gertsenniñ malümatına köre, atiqiyat keşifleri Bağçasaraydaki Han sarayınıñ restavratsiyanı keçirmek içün esas tış hızmetçi olğan «Meandr» ilmiy-leyha vesiqaları içün yapıldı. Bu müessise sebebinden Qırımnıñ sabıq medeniyet naziri Arina Novoselskaya qabarcılıqta qabaatlanıp mahküm etilgen edi. Yapılğan qazma işlerine dair esabatlar üç cılt olıp, kerekli qurulışlarğa berildi, amma olarğa emiyet berilmedi. Restavratorlar qulaq assa edi, çatlaqlar olmaz edi, belki. Ğaliba, şimdiki tamir işleri de yekünlengen ve qullanuvğa açılğan soñ onıñ yañı mimar adını alacaq, ancaq tarihiy Han sarayı asıl körünişini ğayrıdan tiklemek yerine tanılmaycaq alğa keldi.

Konstantin Podolâk, jurnalist

«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün

Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.