«Bütün qalıntılar ürmet talap ete». Qırımda – yañı arheologik qavğa

İşğal etilgen Qırımda yañı arheologik qavğa başlandı. İslâm Terek rayonında eski musulman mezarlığında qazma vaqtında tapılğan qalıntılar açıq avada polietilen paketlerde ve karton qutularda saqlana. Bu aqta arheologlarğa evni kirağa bergen qadın sentâbrniñ 18-nde faallerge tarif etti.

İslâm Terek rayonınıñ eski Ungut köyünde keçirilgen qazuv işleri aqqında qırımtatar faali Zair Smedlâyev avgustnıñ soñunda bildirdi. Onıñ aytqanına köre, bu yerde eski musulman mezarlığı bar edi. Şimdi mında Qırımnıñ şimaliy rayonlarından Keriçke suv borusı qurula, qazma işleri bu qurucılıqnen bağlı.

Qırımtatar faali Nariman Celâl qalıntılar tolu çuvallar körüngen videolarnı derc etti. O, malümat advokatlarğa endi berildi, dep tarif etti.

– Avgust ayında bu belli olğanda yerli akimiyet çeşit hızmetlernen beraber diñlevler keçirdi. Anda, leyhağa köre, suv borusı qurula, bu yer qorula, çünki anda qurğan ve, yerli sakinlerniñ aytqanına köre, eski qırımtatar mezarlığı bar edi. Şu sebepten qanunğa köre anda qazmalar keçirilmeli. Olarğa er şey qanunğa uyğun şekilde olacaq, dep vade etkenler, qazılğan qalıntılar qayd etilecek, ekspertiza yapılacaq ve soñra yerli sakinlernen añlaşıp yañıdan kömülecek. İnsanlar tınçlanğan edi, amma vaqıt keçkeninen, sentâbrde, bu belli oldı. Adliyecilerden yardım istedik – belli qırımlı advokat Emine Avamilevağa muracaat ettik, Nikolay Polozovnen mesleat keçiremiz. Belli oldı ki, qalıntılarnı saqlağan arheologlarğa irişmege pek qıyın.

Qırımlı Elmaz Qırımlınıñ aytqanına köre, arheologlar tapılğan qalıntılarnıñ qırımtatarlarnen alâqası yoq ve bu skit mezarları ola, dep bildirdi. Nariman Celâl qayd etti ki: qalıntılarnıñ kimge ait olğanı müim degil, bu şekilde areket etmege yañlış ola.

Celâl, tapılğan qalıntılarnı yañlış saqlav sebebinden Qırımdaki Rusiye prokuraturası ve politsiyasına muracaat etmek içün er angi uquqiy sebep tapmağa ümüt ete.

– Uquqiy ceetten vaziyet ne olsa olsun, maneviy-ahlâqiy ceetten varvar yanaşuv olğanını añlaymız. Belki, bazı arheologlar içün işke bu şekilde yanaşmaq doğru ola. Amma ecdatlarımıznıñ kemikleri ola bile, umumen insan qalıntıları ürmet talap ete – em insaniy, em diniy ceetten. Olarnı bu şekilde azbarda saqlamağa – qutular içinde, yaqındaki tükândan alınğan tsellofan paketlerde, insanlar bunı yañlış ve aqaretlev dep saya. Şu sebepten rezonans çıqarmağa tırıştıq. Adliyeciler şimdi ariza azırlay. Ne yazıq ki, böyle vaziyetler Qırımda yol, büyük obyektlerniñ qurucılığında sıq-sıq ola. Çoq şey saqlana, bizge açıq deşil, amma bizler er keske bildirmege tırışamız.

Ukrainalı arheolog, tarihiy ilimler namzeti Evelina Kravçenko insan qalıntılarınıñ ne qadar emiyetli malümatı ola bilgenini añlata.

– Ekspeditsiyada beşeriyatçı, yani insan kemiklerinden malümat alğan ve onı tetqiq etken mütehassıs olmaq kerek, o, definlerge zarar ketirmeyip çalışmaq kerek. Mütehassıs arheolog bu medeniyetni bilse ve bu regionda çoqtan çalışsa, definni yahşı temizley bile. Beşeriyat malümatınıñ tedqikat neticeleri pek müim, çünki bizler, keçmişte yaşağan insanlar aqqında malümat bere. O, birleştirile, soñra büyük qısımları tetqiq etile ve bizler başqa yerlerden alamağan malümatnı elde etemiz. Misal olaraq, mezarda kömülgen şahısnıñ belli beşeriyat çeşitine ait olğanı, nesil bağları, yaraları, hastalıqları ve diger malümatnı ögrenmek içün talil yapıla bile.

Rusiyeli adliyeci Nikolay Polozov qalıntılar yüz yıldan berli qalsa, arheologik faaliyet aqqında qanunğa uya, dep bildire.

– Mında sual peyda ola: bu arheologik qazmalar qanunğa uyğum edimi, Rusiye Federatsiyasınıñ qaidelerine köre keçireldimi. Apansızdan kelip qazıp başlamağa mümkün degil – belli qaidelerge riayet etilmeli, «açıq kâğıt» olaraq adlandırılğan arheologik miras obyektlerini tapuv ve ögrenüv işleri içün izin alınmalı. Belli qaideler bar, insan qalıntaları tapılsa, olarnı beşeriyatçılarğa bereler, soñra olarnı yañıdan kommek kerek ya da ilerideki ilmiy iş içün qullanmaq kerek. Qaideler bozulsa, ya memuriy para cezası berile ya da, qazmalar qanunsız olsa, Ceza kodeksinde vandallıq içün mesüliyet bar.

Nikolay Polozovnıñ qayd etkenine köre, bu vaziyette qazma işleri içün açıq kâğıt alğan şirket ve arheologiyadan añlağan ve qazmanı keçirgen insanlar mesüliyetli.

– Bozulğan aqlarnı aytsaq, menfaatı olğan er bir kişi, bu qasabanıñ sakini belli organlarğa muracaat ete bile, çünki bu olarnıñ toprağında oldı, olarnıñ medeniy-tarihiy mirası ola. İşğal etilgen Qırımnı Rusiye mütehassısları ve Rusiye akimiyeti tarafından ögrenüv meselesi umumen qapalı qala. «Tavrida» yolu qurulğanda körgen bozuvlar kibi yañlışlar çoq ola. Akimiyetke basqı yapmaq içün yekâne usul cemaatçılıqnıñ faal olması ola. İnsanlar ne qadar faal olsa – o qadar çoq muracaat ola, memurlarnı bir şekilde vaziyetni ögrenmege mecbur etmek mümkün.

Qırımnıñ Rusiye akimiyeti İslâm Terek rayonındaki arheologik işlerni açıq sürette daa izaatlamağan edi.

Ukrainanıñ vaqtınca işğal etilgen topraqlar ve memleket içinde köçip kelgen şahıslar meseleleri nazirligi Qırımdaki musulman mezarlıqları ve diniy obyektlerni yoq etmege mümkün degil, dep bildirgen edi. Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ prokuraturası

Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ prokuraturası Qırımnıñ İslâm Terek rayonında yoq olğan Ungut köyündeki musulman mezarlığında keçirilgen «arheologik qazmalar» sebebinden Mahkemeden evel tahqiqatlar cedveline malümat kirsetti.

(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)