“Bütün çekiş gruppası ağladı”: “1944” qırımtatarlarnıñ sürgünligi aqqında yañı film

Qırımtatarlarnıñ sürgünligi aqqında “1944” filmi Kyivde mayıs 17-sinde numayış etildi. Onda sürgünlikniñ başından keçirgen üç adam ikâyesi toplanğan. Film qaramanları - aktörlar degil, olar - Qırımdan Orta Asiyağa çıqarılğanlardandır.

Müellifler fimni nasıl yaptı? “1944” fiilmi nasıl ikâyelerni beyan ete? Onıñ aktualligi nede ve auditoriyası kimler? Qırım.Aqiqat Radiosı efirinde alıp barıcı Katerina Nekreçaya bu suallerge cevapnı film rejissörı Fatima Osmannen ve Haber Siyaseti Naziriniñ birinci muavini Emine Cepparnen qıdıra.

- Film yapıcılarğa ne maqsatlar qoya ediñiz, Emine?

Ceppar: Biz onı duyğulı yapmaq istedik, amma vesiqalı filmlerde bunıñ yapması qıyındır. Oña raqamlar, statistika, vesiqalar malümatı qoşulğan, bularnıñ episinden duyğu yaratmaq - büyük sanattır. Menim içün Fatima Osman ve film üzerinde çalışqan taqım - qaramanlardır. Biz baqqan er film tesir etmek kerek. Mıtlaqa da sürgünlik aqqında aytqanda, “rus dünyası”nı körmeyip de, qırımtatarlarğa “satqın”, “duşman”, “separatist” kibi lağaplarnıñ boş yerde taqılğanını yıllarnen añlatmağa tırışqanda. Bütün bu ikâyeler ukrainlerge köstermeli: qırımtatarlarnıñ aynı tarihi bar. Bu cemiyetniñ faciası yalıñız Ğolodomor degil, sürgünlik de.

- Onıñ içün siz mahsus qırımtatar ve ukrain mütehassıslarınen işbirlik yaptıñızmı?

Ceppar: Bizge ukrain prodakşenıñ ve qırımtatar rejissörlanıñ birleşmesini yaratmaq pek müim edi. Er alda bu bilgi ve tecribe paylaşuvı, ve bu filmniñ festival tarihi olsun dep istedik. Bu eñ yüksek seviyeli festivaller olacaq, filmniñ yahşı perspektivaları bar. O vesiqalı olğanı sebebinden, onı festivallerge yollamaq içün bazı talaplarğa uymaq kerekmiz. Bizim maqsadımız - onı tek Ukrainada degil de, bütün dünyada körsinler. Büdjet - bir yarım million ğrıvnâğa yaqın. Filmde rekonstruktsiya, animatsiya olğanını ve pek çoq adam çalışqanını közde tutsaq, bu büyük aqça degil. Çekişler Qırımda da yapıla edi, bu esnasnı qıyınlaştıra edi. Biz sürgünlikten evel devri, sürgünlikni ve sürgünlikten soñ vaqıtnı köstermege istedik.

- Fatima, siz qaramanlarnı nasıl qıdıra ediñiz? Olarnıñ arasında aktörlar yoq, degilmi?

Osman: Ebet, bu kerçek adamlar. Men bellesem, olarnıñ duyğularını kimse oynap olamaz. Qartana-qartbabası sağ olğan er qırımtatar qorantasında böyle sürgünlik ikâyeleri bar. Böylece qaramanlarnı qıdırmağa acet yoq edi. Amma bir qaramannı - Sadıh Aci-Selimovnı tapmaq biz içün büyük çast edi. Bu bizim baş qaramanımız. Onı sürgün etkenlerde o 12 yaşında edi, ve 15 yaşından başlap, o öz hatıralarını resimlerde kösterip başladı. Yani, bu sürgünlik künleriniñ yekâne vesiqalı tasviri, filmniñ eñ özgün malümatı. Bu leyhanen beraberlikte biz sergi azırlay edik, sürgünlikke oğrağanlarnıñ hatıralarını toplay edik, ve toplanılğan malümatnıñ diñlep alğan soñ, eñ parlaq qaramanlarnısaylap, filmimizde qullandıq.

Ceppar: Sadıh Aci-Selimov, sovet vaqtında onıñ resimlerini yoq eterler, dep qasevet ete edi. O olarnı saqlay edi. Oña tintüvnen keleceklerini bilgende, resimlerini tavuq kümesinde saqlay edi, kimersini tış tozunen şıqlap qoya edi. Onıñ mahsus tasili yoq, amma fotografik hatırası bar. O sürgünlikten evelki Qırımnı resimley edi - öz Üsküt köyüni, soñra sürgünlikniñ özüni ve ğurbetlikte yaşayışnı, açlıqnı. Mektepte oña Qırımnı resimlemege yasaq ete ediler, onıñ içün o öz resimleri üzerinde hatırlay edi. Onıñ resimlerinde kitap yapması - bu ömürliktir, bu onıñ eserlerine ebediylikni berir.

- Bu film tarih dersi olğanında ğayrı, daa ne aktualligi bar?

​

Ceppar: Rusiye matbuatını şimdi baqsañız: Qırımda ne qadar güzel infrastruktura yapılıp turğanını, yaşayış ne qadar güzel olğanını köstermekte ep aşıqalar. Mektep ve bala bağçalarında başlap, ocalar Ukrainada ne qadar yaramay olğanını ve şimdi Rusiyenen ne qadar güzel olğanını aytıp tura. Büyük illüziyalar üfürigi yaratıla. Kerçekten, yollar da yapıla, köpür de. Amma, Qırımğa bir afta keçirgen adam, siyasiy, diniy baqışlar içün türmege oğramaq ya da casuslıqta qabaatlanmaq telükesi olğanını körmez. Avada qorqu sezile. Saña saba saat 5-te tintüvnen kelseler - bu 1944 senesine oşay, sürgünlik de saat 5-te saba başlana edi. NKVD yuqlağan adamlarnıñ qapılarını qaqıp, olarnı töşeklerinden sürip çıqara edi. Qırımdaki şimdiki vaqialar - bu gibrid sürgünligi. Böyle açıq-aydın genotsidni kimse yapmaz, çünki Putin ve onıñ sisteması demokratiya illüziyasını yarata. Amma Qırımda olğan kerçek al - serbestsizlik - faal adamlarnı yarımadanı terk etmege mecbur ete.

Osman: Men içün bu film - emiyetli aytılma, çünki men öz bita-qartbabamnı çoqtan coydım ve olardan er şeyni sorap almağa yetiştirmedim. 8 yıl evel mayıs 18-inde qartbabamnıñ keçingeni men içün bir işaret oldı, men olduqça çoq malümatnı saqlap qoymaq kerekim dep añladım. Neticede biz bir talay facialı ikâyelerni bildik, bütün çekiş gruppamız ağladı, çünki bunı közyaşsız hatırlamağa imkânsız. Menim öz faciam - qartbaba-bitamnı yazıp olmağanım. Neticede bularnıñ episi aytılmama çevirildi

(Metinni Vladislav Lentsev azırladı)​